თენგიზ ვერულავა
მედიცინის დოქტორი, კავკასიის უნივერსიტეტის პროფესორი, ჯანდაცვის პოლიტიკის ინსტიტუტის დირექტორი
სოციალური კეთილდღეობა ერთ-ერთი ფუნდამენტური ევროპული ღირებულებაა, რომელიც განსაზღვრავს სახელმწიფოს პასუხისმგებლობას მოქალაქეთა კეთილდღეობაზე. ევროპამ გადამწყვეტი როლი ითამაშა სოციალური პოლიტიკის ფორმირებასა და განვითარებაში, შექმნა ისეთი მოდელები, რომლებიც დღემდე განსაზღვრავენ სოციალური დაცვის სტანდარტებს მსოფლიოს მრავალ ქვეყანაში. სოლიდარობა, თანასწორობა და სოციალური სამართლიანობა ევროპის სოციალური მოდელის ქვაკუთხედებია, რომლებიც უზრუნველყოფენ მოქალაქეთა თანაბარ ხელმისაწვდომობას ძირითად საჭიროებებსა და მომსახურებებზე, მათი სოციალური ან ეკონომიკური სტატუსის მიუხედავად.
ისტორიული საფუძვლები: ბისმარკი და ბევერიჯი
ბისმარკის სოციალური დაზღვევის მოდელი – თანამედროვე სოციალური უსაფრთხოების საფუძველი
მე-19 საუკუნის ბოლოს, გერმანიის კანცლერმა ოტო ფონ ბისმარკმა ჩამოაყალიბა პირველი სოციალური დაზღვევის სისტემა, რომელიც ეფუძნებოდა სავალდებულო შენატანებს დასაქმებულებისა და დამსაქმებლებისგან. მისი ძირითადი პრინციპები მოიცავდა:
- სავალდებულო სოციალური დაზღვევის სისტემას, რომელიც იცავდა მოქალაქეებს ავადმყოფობის, უბედური შემთხვევების, შრომისუუნარობისა და სიბერის შემთხვევაში.
- სახელმწიფოს აქტიურ ჩართულობას დაზღვევის მართვასა და რეგულირებაში, რაც უზრუნველყოფდა ფინანსურ მდგრადობასა და სამართლიან განაწილებას.
ბისმარკის მოდელმა საფუძველი ჩაუყარა სოციალური დაცვის სისტემებს მთელ მსოფლიოში და დღესაც გამოიყენება მრავალ ქვეყანაში.
ბევერიჯის კეთილდღეობის სახელმწიფო – უნივერსალური მოდელი
1942 წელს ბრიტანელმა ეკონომისტმა უილიამ ბევერიჯმა წარადგინა კეთილდღეობის სახელმწიფოს კონცეფცია, რომელიც ბისმარკის მოდელზე უფრო ყოვლისმომცველი იყო. მისმა პრინციპებმა განსაზღვრა ომისშემდგომი სოციალური პოლიტიკა გაერთიანებულ სამეფოსა და სხვა ქვეყნებში:
- სოციალური კეთილდღეობის უნივერსალური ხელმისაწვდომობა, რაც გულისხმობს დახმარების გაწევას ყველა მოქალაქისთვის, დასაქმების სტატუსის მიუხედავად.
- გადასახადებით დაფინანსებული სოციალური პროგრამები, სადაც კეთილდღეობის სერვისებს სახელმწიფო უზრუნველყოფს არა მხოლოდ დამსაქმებლის ან დასაქმებულის შენატანებით.
- მრავალმხრივი სოციალური დაცვა, რომელიც მოიცავს უმუშევრობის შეღავათებს, ჯანდაცვას, პენსიებს, განათლებას და საცხოვრებლის უზრუნველყოფას.
ბევერიჯის მოდელმა მნიშვნელოვანი გავლენა მოახდინა სხვა ქვეყნების სოციალურ პოლიტიკაზე, რაც კიდევ ერთხელ უსვამს ხაზს ევროპული სოციალური სისტემების გლობალურ მნიშვნელობას.
სოციალური კეთილდღეობა ევროპაში
სოციალური კეთილდღეობა გულისხმობს სამთავრობო პოლიტიკისა და პროგრამების მთელ რიგს, რომლებიც შექმნილია ფინანსური მხარდაჭერისა და მომსახურების უზრუნველსაყოფად იმ პირებისა და ოჯახებისთვის, რომლებიც საჭიროებენ დახმარებას. ევროპის სოციალური მოდელი ეფუძნება რამდენიმე მნიშვნელოვან პრინციპს:
- სოლიდარობა და სოციალური ერთიანობა: ევროპის სოციალური კეთილდღეობის სისტემა ეფუძნება სოლიდარობის პრინციპს — იდეას, რომ საზოგადოებას წვლილი შეაქვს სისტემაში გადასახადებისა და სადაზღვევო შენატანების მეშვეობით, რათა მხარი დაუჭიროს სოციალურად დაუცველ ჯგუფებს (უმუშევრები, მოხუცები, შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირები). ძლიერი სოციალური დაცვის სისტემა ხელს უწყობს სოციალურ ერთიანობას, რათა თავიდან აიცილოს მნიშვნელოვანი უთანასწორობა საზოგადოებაში.
- უნივერსალიზმი და ინკლუზიურობა – კეთილდღეობის პროგრამები ხელმისაწვდომია ყველა მოქალაქისთვის, მათი სოციალური სტატუსის მიუხედავად. უნივერსალური პროგრამები, როგორიცაა უმუშევრობის დახმარება, ბავშვის შემწეობა, პენსიები, მიზნად ისახავს სიღარიბის თავიდან აცილებას და სოციალური სტაბილურობის შენარჩუნებას.
- სოციალური სამართლიანობა და თანასწორობა – სახელმწიფოს მიერ ინიციირებული პროგრამები აგებულია სამართლიანობის იდეის ირგვლივ, დაეხმაროს ყველაზე დაუცველ ჯგუფებს, რაც ამცირებს უთანასწორობას საზოგადოებაში.
- სოციალური რისკებისგან დაცვა – სოციალური კეთილდღეობის სისტემა უზრუნველყოფს უმუშევრობის, ავადმყოფობისა და სიბერის პერიოდში ფინანსურ დაცვას. ევროპის ქვეყნების უმეტესობაში მოქმედებს უმუშევრობის დაზღვევის სახელმწიფო პროგრამები, რომლებიც ფინანსურ დახმარებას უწევს სამუშაოდაკარგულ პირებს. ანალოგიურად, დეკრეტული და ავადმყოფობის შვებულების პროგრამები უზრუნველყოფს, რომ ადამიანებმა შეძლონ საკუთარი და ოჯახის საჭიროებაზე ზრუნვა, საარსებო წყაროს დაკარგვის რისკის გარეშე.
ჯანმრთელობის დაცვა ევროპაში
ევროპაში ჯანდაცვა ადამიანის ფუნდამენტურ უფლებად მიიჩნევა, ამიტომ ქვეყნების უმეტესობას აქვს საყოველთაო ჯანდაცვის სისტემა. მისი ძირითადი პრინციპებია:
- უნივერსალური ხელმისაწვდომობა – ყველა მოქალაქეს აქვს უფლება, მიიღოს საჭირო სამედიცინო მომსახურება ფინანსური ბარიერების გარეშე. უნივერსალური ჯანდაცვის პრინციპი ჩადებულია მრავალი ევროპული ქვეყნის კონსტიტუციაში. ამ ქვეყნებში ჯანდაცვის სერვისები ძირითადად ფინანსდება ზოგადი გადასახადებით, სოციალური დაზღვევის შენატანებით ან ორივეს კომბინაციით.
- თანასწორობა და სამართლიანობა – ჯანდაცვა უნდა იყოს ხელმისაწვდომი საჭიროების მიხედვით, და არა გადახდის უნარის შესაბამისად. ეს ნიშნავს, რომ ჯანმრთელობის შედეგები ნაკლებად არის დამოკიდებული სოციალურ კლასზე. პრიორიტეტი ენიჭება ჯანმრთელობის უთანასწორობის შემცირებას სხვადასხვა სოციალურ ჯგუფში და ჯანმრთელობის რესურსების სამართლიანი განაწილების ხელშეწყობას.
- პრევენცია და საზოგადოებრივი ჯანმრთელობა – დიდი ყურადღება ექცევა დაავადებების პრევენციას, ვაქცინაციასა და ცხოვრების ჯანსაღი წესის პოპულარიზაციას. ვაქცინაციის პროგრამები, ჯანდაცვის საგანმანათლებლო კამპანიები, თამბაქოს მოხმარების შეწყვეტის ინიციატივები და სიმსუქნესთან ბრძოლა არის მაგალითები იმისა, თუ როგორ ახდენენ ევროპული ქვეყნები ინვესტირებას პრევენციულ ზრუნვაში.
- გრძელვადიანი ზრუნვა – მოიცავს მოხუცებისა და შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირებისთვის გრძელვადიან დახმარებას, რაც მოიცავს ბინაზე მოვლის სერვისებს, მოხუცთა თავშესაფრებსა და რეაბილიტაციის პროგრამებს. ეს სისტემა უზრუნველყოფს ადამიანების ღირსეულ ცხოვრებას ასაკთან დაკავშირებული ცვლილებების ან ჯანმრთელობის პრობლემების დროს.
- ჯანდაცვა, როგორც საზოგადოებრივი სიკეთე – ჯანდაცვა განიხილება არა როგორც კომერციული პროდუქტი, არამედ როგორც საზოგადოებრივი სიკეთე, რაც ნიშნავს, რომ ის უნდა იყოს ხელმისაწვდომი ყველა მოქალაქისთვის, მათი გადახდის უნარის მიუხედავად. სახელმწიფოს აკისრია ვალდებულება, უზრუნველყოს ჯანდაცვის სერვისების თანაბარი ხელმისაწვდომობა, რაც უმეტესწილად ფინანსდება გადასახადებით ან სავალდებულო სოციალური დაზღვევის შენატანებით. ეს მიდგომა ჯანდაცვას საზოგადოების კოლექტიურ პასუხისმგებლობად აქცევს და ეწინააღმდეგება იმ სისტემებს, სადაც ჯანდაცვა ბაზრის პროდუქტადაა ქცეული და მხოლოდ იმ პირებისთვისაა ხელმისაწვდომი, ვისაც აქვს შესაბამისი ფინანსური შესაძლებლობა.
ევროპული ღირებულებების გავლენა მსოფლიოზე
ევროპის ქვეყნებმა ჩამოაყალიბეს სოციალური კეთილდღეობისა და ჯანდაცვის ისეთი სისტემები, რომლებიც დღეს მთელ მსოფლიოში სამაგალითოდ მიიჩნევა. ევროკავშირი აქტიურად უწყობს ხელს სოციალური დაცვის, შრომითი უფლებებისა და უნივერსალური ჯანდაცვის განვითარებას წევრ ქვეყნებში, ხოლო მისი გავლენა სცდება ევროპის საზღვრებს – მრავალი განვითარებადი ქვეყანა საკუთარ სოციალურ პოლიტიკას სწორედ ევროპულ მოდელებზე აფუძნებს. ეს ნათლად უსვამს ხაზს ევროპის როლს მდგრადი და სამართლიანი საზოგადოების მშენებლობაში.
- ინსპირაცია სხვა ქვეყნებისთვის – ევროპის სოციალური კეთილდღეობისა და ჯანდაცვის მოდელები სამაგალითო გახდა სხვადასხვა ქვეყნისთვის. მაგალითად, კანადის ჯანდაცვის სისტემა ბრიტანეთის ეროვნული ჯანდაცვის სამსახურის (NHS) გამოცდილებაზეა დაფუძნებული, ხოლო მსოფლიოს მრავალმა ქვეყანამ უნივერსალური ჯანდაცვის კონცეფცია ევროპული მოდელის გავლენით მიიღო.
- ჯანმრთელობა და კეთილდღეობა – ევროპის ფოკუსმა სოციალურ კეთილდღეობაზე მნიშვნელოვანი გავლენა იქონია მოსახლეობის ჯანმრთელობის გაუმჯობესებაზე. სიცოცხლის საშუალო ხანგრძლივობა ევროპაში ერთ-ერთი ყველაზე მაღალია მსოფლიოში, ხოლო მრავალი ევროპული ქვეყანა ლიდერობს ჯანმრთელობის ინდექსებში, რაც მათი ჯანდაცვის სისტემების ეფექტიანობის მკაფიო მაჩვენებელია.
- გლობალური ადვოკატირება უნივერსალური ჯანდაცვისთვის – ევროპა ლიდერია უნივერსალური ჯანდაცვის პოპულარიზაციაში საერთაშორისო დონეზე. ევროკავშირი აქტიურად უწყობს ხელს ამ იდეის გავრცელებას ისეთი საერთაშორისო პლატფორმების მეშვეობით, როგორიცაა ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაცია (WHO), და მოუწოდებს მსოფლიოს ქვეყნებს, ჯანდაცვის საყოველთაო ხელმისაწვდომობა ადამიანის ფუნდამენტურ უფლებად აღიარონ.
ევროპის სოციალური კეთილდღეობა ეფუძნება თანასწორობას, სოლიდარობასა და სამართლიანობას. ეს ღირებულებები ქმნის ეკონომიკურად წარმატებულ და სოციალურად დაცულ საზოგადოებას, რომელიც სხვა ქვეყნებისთვისაც მისაბაძი მაგალითია. ევროპული გამოცდილება ცხადყოფს, რომ ეკონომიკური განვითარება და ძლიერი სოციალური პოლიტიკა ერთმანეთთან მჭიდროდ არის დაკავშირებული და ქმნის უფრო სამართლიან და ჰარმონიულ საზოგადოებას.
