იპოთეკით უზრუნველყოფილი საბანკო ობლიგაციები

იპოთეკით უზრუნველყოფილი საბანკო ობლიგაციები

სა­ერ­თა­შო­რი­სო გა­მოც­დი­ლე­ბით, კომერციული ბანკების სესხების პორტფელის ლიკვიდურ ფინანსურ ინსტრუმენტებად ტრანსფორმაცია ბანკების დაფინანსების სტრუქტურასა და ლიკვიდობის მართვაში მნიშვნელოვან როლს თამაშობს. დღესდღეობით სესხების ტრანსფორმაციის ყველაზე ფართოდ გამოყენებადი ინსტრუმენტებია სეკურიტიზაცია, იპოთეკით უზრუნველყოფილი ობლიგაციები და სასესხო პორტფელების პირდაპირი გაყიდვა. აღნიშნული ინსტრუმენტებით დადებული გარიგებების მოცულობა მნიშვნელოვნად განსხვავდება ქვეყნების მიხედვით. განვითარებულ ბაზრებზე, ყოველწლიურად დადებული ასეთი გარიგებების მოცულობა მთლიანი სესხების პორტფელის დაახლოებით 5-15%-ს შეადგენს (სესხების ტრანსფორმაციის მაჩვენებელი), ხოლო განვითარებად და მცირე ზომის ქვეყნებში, მათ შორის, აღმოსავლეთ ევროპაში, საშუალოდ 0.5%- იდან 3%-მდე მერყეობს. აღნიშნული სხვაობა სხვადასხვა ფაქტორით არის გამოწვეული, მათ შორის, იპოთეკური სესხების ბაზრის პენეტრაციისა და საპროცენტო განაკვეთების დონით, ინსტიტუციური ინვესტორების მრავალფეროვნებით, ობლიგაციების ბაზრის მასშტაბით და ბანკების დაფინანსების საჭიროებით.

სესხების ტრანსფორმაციის მაჩვენებელი ქვეყნების მიხედვით

იპოთეკით უზრუნველყოფილი ობლიგაციები სესხების ლიკვიდურ აქტივებად ტრანსფორმაციის ერთ-ერთი ფართოდ გამოყენებული მექანიზმია. მიუხედავად იმისა, რომ ამ ინსტრუმენტის გამოყენებას ხანგრძლივი ისტორია აქვს, თავდაპირველად ის ევროპის მხოლოდ რამდენიმე ქვეყანაში იყო კონცენტრირებული (გერმანია, საფრანგეთი, დანია, ესპანეთი და ა.შ.) და მისი ფართოდ გავრცელება საერთაშორისო ბაზრებზე მხოლოდ ბოლო წლებში დაიწყო.

იპოთეკით უზრუნველყოფილი ობლიგაციების ბაზრის განაწილება ქვეყნების მიხედვით

იპოთეკით უზრუნველყოფილი ობლიგაციებისა და იპოთეკური სესხების მოცულობა მშპ-სთან მიმართებით (%), 2018 წელი

უნდა აღინიშნოს, რომ მცირე ზომის და განვითარებად ქვეყნებში იპოთეკით უზ­­რუნველყოფილი ობლიგაციების ბაზრის ზრდა სპეციფიკურ ფაქტორებსა და გარე­მოებებზეა დამოკიდებული, მათ შორის – იპოთეკური სესხებისა და დეპოზიტების ზრდის ტემპზე. მაგალითად, სლოვაკეთ­­ში ევროკავშირთან დაახლოებასა და საპროცენტო განაკვეთების კლებასთან ერთად, სწრაფად გაიზარდა იპოთეკური სესხების ბაზარი, რამაც ბუნებრივად გაა­ჩინა გრძელვადიან და იაფ დაფინანსება­ზე წვდომის საჭიროება (EBRD).

უზრუნველყოფილი ობლიგაცია ინ­­ვესტორებს ანიჭებს ორმაგი მოთხოვნის უფლებას (dual recourse), რომელიც, ერთი მხრივ, უზრუნველყოფს მათ მოთხოვნას ემიტენტის მიმართ, ხოლო მეორე მხრივ – მოთხოვნას ინსტრუმენტის უზრუნ­­ველსაყოფად განსაზღვრული მაღალი ხარისხის1 იპოთეკური სესხების მიმართ. ამასთან, აღნიშნულ ინსტრუმენტზე მოქ­­მედებს განსხვავებული რეზოლუციის რე­ჟიმი, კერძოდ, მასზე სტანდარტულად არ ვრცელდება ვალდებულებების ჩამოწერი­სა და კონვერტაციით რეკაპიტალიზაციის გადაწყვეტილებები. დამატებით, იპოთე­კით უზრუნველყოფილი ობლიგაციები, რომლებიც აკმაყოფილებენ შესაბამის საზედამხედველო მოთხოვნებს, სარგებ­­ლობენ სხვადასხვა მასტიმულირებელი მიდგომებით, როგორიცაა ბაზელის მი­ხედვით შეღავათიანი რისკების შეწონვა და დაბალი ჰეარქათები ცენტრალურ ბან­­კებთან რეპო-გარიგებების ან რეფინან­­სირების სესხების გირაოდ გამოყენების შემთხვევებში.

ამ მახასიათებლების გათვალისწინე­ბით, იპოთეკით უზრუნველყოფილი ობლი­გაციები დაბალრისკიან ინსტრუმენტად მიიჩნევა, რომლის რეიტინგიც, შესაძლოა, ემიტენტის და საერთოდ, ქვეყნის რეიტინ­­გსაც კი აჭარბებდეს და ის, შესაბამისად, დაფინანსების გრძელვადიან და იაფ რესურსს წარმოადგენს. მაგალითად, ევროზონაში, იპოთეკით უზრუნველყოფი­ლი ობლიგაციების განაკვეთები მსგავსი ვადიანობის მქონე ევროს საპროცენტო განაკვეთების ბანკთაშორის სვოპ-კონტ­­რაქტის ფიქსირებულ განაკვეთს საშუ­ალოდ მხოლოდ 10-40 bp ერთეულებით აღემატება.

გარდა ამისა, იპოთეკით უზრუნველყოფილი ობლიგაციების ბაზარი შედარებით უფრო მდგრადია კრიზისების მიმართ, რაზეც გარკვეულწილად ამ ინსტრუმენტის საბაზრო ინდექსის შემოსავლიანობაც მიუთითებს. აქვე აღსანიშნავია, რომ იპოთეკით უზრუნველყოფილი ობლიგაციების ემისიის მოცულობები, როგორც წესი, შეზღუდულია და, უმეტეს შემთხვევაში, ბანკის მთლიანი აქტივების 2-10 პროცენტს შეადგენს. ასეთი შეზღუდვის არსი, როგორც წესი, არაუზრუნველყოფილი დეპოზიტარებისა და მაღალი ხარისხის იპოთეკური სასესხო პორტფელით უზრუნველყოფილი ობლიგაციების ინვესტორთა ინტერესების დაბალანსებაა.

იპოთეკით უზრუნველყოფილი ობლიგაციების სპრედი ბანკის დაფინანსების სხვა წყაროებთან შედარებით** ევროზონისათვის

იპოთეკით უზრუნველყოფილი ობლიგაციების ინდექსის შემოსავლიანობა სახაზინო და კორპორაციული ობლიგაციების ინდექსებთან შედარებით

საქართველოში სესხების ლიკვიდურ ინსტრუმენტებად ტრანსფორმაციის პრაქტიკა განვითარების ჯერ მხოლოდ ადრეულ ეტაპზეა. კომერციული ბანკების დაფინანსების ან/და ლიკვიდობის მარ­­­­­­თვის წყაროს ძირითადად დეპოზიტები, ობლიგაციები, საერთაშორისო ფინანსური ინსტიტუტების (IFI) და სებ-ის სესხები შე­­ადგენს, თუმცა დაფინანსების სტრუქტურა განსხვავდება სისტემურ და არასისტემურ ბანxკებს შორის.

ბანკების გრძელვადიანი დაფინანსების სტრუქტურა ვალუტების მიხედვითაც განსხვავდება; უცხოურ ვალუტაში დენომინირებული გრძელვადიანი ვალდებულების წილი ადგილობრივ ვალუტაში დენომინირებულ ვალდებულებებს მნიშვნელოვნად აჭარბებს.

საქართველოს კომერციული ბანკების დაფინანსების სტრუქტურა

სისტემური ბანკების გრძელვადიანი დაფინანსების გეპი

ამ მხრივ, იპოთეკით უზრუნველყო­ფილი ობლიგაცია საინტერესო ინსტრუ­მენტს უნდა წარმოადგენდეს საქარ­­თველოს ბაზრისთვის, რამდენადაც დაფინანსების გრძელვადიან, სტაბილურ და იაფ საბაზრო რესურსს ქმნის, ასევე ინვესტორთა დივერსიფიცირების შესაძ­­ლებლობას აჩენს. გარდა ამისა, მსგავსი (გრძელვადიანი) ინსტრუმენტების ბაზრის განვითარებით შესაძლებელია იპოთეკური სესხების ფასწარმოქმნის პრაქტიკის გაუმჯობესებაც. კერძოდ, დღეის მდგომარეობით, ლარში დენომი­ნირებული იპოთეკური სასესხო პორტფე­ლის მნიშვნელოვანი წილი (91%) სებ-ის რეფინანსირების განაკვეთზეა მიბმული და, შესაბამისად, მსესხებელი მაღალი საპროცენტო რისკის მატარებელია. იპო­თეკით უზრუნველყოფილი ობლიგაციე­ბის ბაზრის, ასევე გრძელვადიანი ლარის რესურსის განვითარება ხელს შეუწყობს ფიქსირებული (fixed-to-term) ფასწარ­­მოქმნის შესაძლებლობის გაზრდას და მომხმარებლებისათვის საპროცენტო რისკების ტვირთის შემცირებას.

აღნიშნული ბაზრის განვითარება სპეციფიკურ საკანონმდებლო ჩარჩოს არსებობას მოითხოვს. საერთაშორისო პრაქტიკით, ეს უკანასკნელი მეტ-ნაკ­­ლებად სტანდარტიზებულია, რაც ზრდის ინსტრუმენტის ცნობადობისა და სანდო­ობის ხარისხს როგორც ადგილობრივი, ისე საერთაშორისო ინვესტორებისთ­­ვის.

საქართველოს ეროვნული ბანკის, ეკონომიკის სამინისტროსა და სხვა­დასხვა საერთაშორისო ფინანსური ინსტიტუტის ჩართულობით (ADB, EBRD, IFC, USAID) აქტიურად მიმდინარეობს მუშაობა იპოთეკით უზრუნველყოფი­ლი ობლიგაციების და სეკურიტიზაციის საკანონმდებლო ჩარჩოს შემუშავებაზე, რომელთა ინიცირება უახლოეს პერიოდ­­ში იგეგმება.

ამ ცვლილებით, შეიძლება ითქვას, დასრულდება ფასიანი ქაღალდების ბაზრის განვითარების პირველი თაობის რეფორმა, რომლის ერთ-ერთი მთავარი ამოცანა საქართველოსთვის ინოვა­ციური ფინანსური ინსტრუმენტების (საინვესტიციო ფონდები, დერივატივე­ბი, სეკურიტიზაცია, უზრუნველყოფილი ობლიგაციები) საკანონმდებლო და საგადასახადო საკითხების დანერგ­­ვა/განვითარება და, ზოგადად, ფასიანი ქაღალდების ბაზრის მარეგულირებელი ჩარჩოს რეფორმა იყო.

რაც შეეხება კონკრეტული ინსტრუმენ­­ტ(ებ)ის ბაზრის განვითარების ტემპსა და პოტენციურ მასშტაბს, აღნიშნულს სხვადასხვა ფაქტორი განსაზღვრავს, მათ შორის: მაკროეკონომიკური გარე­მო, იპოთეკური სესხების პორტფელისა და დეპოზიტების ზრდის ტემპი, საპრო­ცენტო განაკვეთების გარემო საერთა­შორისო და ადგილობრივ ბაზრებზე, ინსტიტუციური ინვესტორების ბაზა და სხვა. იპოთეკით უზრუნველყოფილი ობლიგაციების ბაზრის განვითარე­ბამ, შესაძლოა, ერთი მხრივ, ქართული ფინანსური სექტორისთვის ხელმისაწ­­ვდომი გახადოს იაფი, დაბალრისკიანი და სტაბილური საბაზრო დაფინანსება, ხოლო მეორე მხრივ ხელი შეუწყოს სა­სესხო პორტფელის ლიკვიდურ ფინან­­სურ ინსტრუმენტებად ტრანსფორმაციის სხვა უფრო კომპლექსური პროდუქტების განვითარებას.

 

* როგორც წესი, იპოთეკური ობლიგაციების უზრუნველსაყოფად გამოყენებული აქტივები საკრედიტო ხარისხის და სხვა მინიმალურ კრიტერიუმებს უნდა აკმაყოფილებდნენ. მაგალითად, საცხოვრებელი უძრავი ქონებით უზრუნველყოფილი იპოთეკური სესხების შემთხვევაში, საერთაშორისო საუკეთესო პრაქტიკის მიხედვით, LTV კოეფიციენტი (იპოთეკური სესხ(ებ)ის თანაფარდობა უძრავი ქონების საბაზრო ღირებულებასთან) არ უნდა აღემატებოდეს 80%-ს. ამასთან, უზრუნველყოფილი აქტივები დინამიკურად იმართება, რაც გულისხმობს აქტივების ჩანაცვლების ვალდებულებას მათ მიმართ განსაზღვრული მინიმალური მოთხოვნების დარღვევის ან/და სესხების გადახდისუუნარობის შემთხვევაში.

** სპრედი იპოთეკით უზრუნველყოფილი ობლიგაციების შემოსავლიანობასა და მსგავსი ვადიანობის მქონე ევროს საპროცენტო განაკვეთების ბანკთაშორის სვოპ-კონტრაქტის ფიქსირებულ განაკვეთს შორის.

 

ავტორი მადლობას უხდის ფასიანი ქაღალდების ზედამხედველობის დეპარტამენტის თანამშრომლებს: ანა კვარაცხელიას, შოთა ბახუაშვილსა და გივი გუჯარაიძეს.

მთავარი ფოტო: FUKSAS | Photo Credits to FUKSAS