ავთანდილ ჯორბენაძე

ჯანმრთელობის დაცვის მინისტრი 1993-2001 წლებში

ქართველ ერს, როგორც მსოფლიოს ერთ-ერთ უძველეს და კულტურულ ერს, ჰქონდა ყოველი ეპოქის შესაბამისად განვითარებული მედიცინა. მიუხედავად იმისა, რომ ძველი წელთაღრიცხვის პერიოდის რაიმე წერილობითი მტკიცებულება უცვლელი სახით არ შემოგვრჩენია, არქეოლოგიური არტეფაქტებით, მითოლოგიურ წყაროებში გადმოცემული მისტერიებით და უკვე ქრისტიანული ეპოქის ძეგლებით ან ახალი რელიგიის გავლენით სახეცვლილი ნაწარმოებებით შეიძლება ვიმსჯელოთ იმდროინდელ ქართულ მედიცინაზე.

მე-18 საუკუნეში მოღვაწე მედიცინის ისტორიის კლასიკოსი კურტ იოაჰიმ შპრენგელი თავის ფუნდამენტურ ნაშრომს Cura Mediana-თი, ანუ მედეასებური მკურნალობით იწყებს და ამით პრაქტიკულად აღიარებს, რომ მედიცინის განვითარების ისტორია კოლხურ-იბერიული პრაქტიკიდან იღებს სათავეს.

კერპთაყვანისმცემელ საქართველოში ყოველი დაავადების გამომწვევ მიზეზად შესაბამისი ავი სული იყო მიჩნეული. ქრისტიანობის შემოსვლასთან ერთად ხდება ძირეული ცვლილება ამ მიმართულებით. ქრისტიანულად მონათლული ქართველი კაცი უკვე წმინდანს, სულით ამაღლებულს და გასხივოსნებულს ევედრება შველას ავადმყოფობის დასათრგუნად. იმ პერიოდის ქართული მედიცინის დონე ნაჩვენებია იაკობ ცურტაველის „შუშანიკის წამებაში“, სადაც ავტორი არა მარტო ავადმყოფის მკურნალობის და მოვლის, არამედ დაავადების გამომწვევ პირდაპირ და არაპირდაპირ მიზეზებსაც მიმოიხილავს. მარტვირი საბაწმინდელის ნაწარმოებში „სინანულისთვის სიმდაბლისა“ მრავალ სხვა საინტერესო რჩევასთან ერთად ბერმონაზონთათვის აუცილებელი სამედიცინო ცოდნაცაა გადმოცემული. აქვე აღნიშნულია, რომ განსაკუთრებულ შემთხვევებში საჭიროა პროფესიონალი ექიმის მოყვანა, რაც იმის მაჩვენებელია, რომ ექიმის პროფესია მე-6 საუკუნის საქართველოში დამოუკიდებლად არსებობდა. მნიშვნელოვანია, რომ რელიგიური ხასიათის ნაწარმოებებში განსაკუთრებითაა გამოყოფილი სამონასტრო მედიცინა. ფაქტია, რომ ის მძლავრი შენაკადია მთლიანი მედიცინისა. ყველა წმინდანი მკურნალია, გამონაკლისი თითქმის არ არსებობს. პეტრე იბერი, შუშანიკი, ცამეტი ასურელი მამა, გრიგოლ ხანძთელი და მრავალი სხვა თავისი დროის გამოჩენილი მკურნალები იყვნენ. განსაკუთრებით აღსანიშნავია ილარიონ ქართველი, მთელ მსოფლიოში სახელმოხვეჭილი „უვერცხლო მკურნალი“.

ჩვენამდე მოღწეული პირველი ქართული სამედიცინო წიგნი X საუკუნის ბოლოთი თარიღდება. „უსწორო კარაბადინი“ ენციკლოპედიური განათლების მქონე ექიმის მიერაა დაწერილი, რომელიც თავის თავს ქანანელს უწოდებს. აღსანიშნავია, რომ ამ ნაწარმოებში, გარდა იმ პერიოდის მსოფლიო სამედიცინო  ცოდნის თავმოყრისა, აღწერილია შუმერული მედიცინის, კერძოდ, დიაგნოსტიკის ცალკეული მომენტები, რაც განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებს ამ წიგნს.

დღეს ძალზე ბევრს წერენ ქართული რენესანსის ბრწყინვალე წარმომადგენლებზე – იოანე პეტრიწსა და არსენ იყალთოელზე. არსენ იყალთოელი თანამედროვეთა მიერ დიდ ანატომიკოსად იყო აღიარებული. საქართველოს ისტორიის „ოქროს პერიოდის“ შესაფერისი ნაწარმოებია XI საუკუნის დასაწყისში ხოჯაყოფილის მიერ შექმნილი „წიგნი სააქიმოი“.

X-XI საუკუნეებში საქართველოში და საზღვარგარეთ მრავალი ქართული სავანე აშენდა, სადაც ერთ-ერთი წამყვანი ადგილი საავადმყოფოებს ეჭირათ. აღმოსავლეთ და დასავლეთ საქართველოს, ტაო-კლარჯეთის ეკლესია-მონასტრები, იერუსალიმის, ათონის ივერთა, პეტრიწონის, სინისა და შავი მთის ქართულ სავანეებში დღესაც ადვილი შესამჩნევია საავადმყოფოების ნაშთები. ზოგიერთ მათგანში კი, მაგალითად, ათონის ივერთა მონასტერში, რამდენიმე სამკურნალო დაწესებულებას ვხვდებით – ინფექციურ დაავადებათა, სულით ავადმყოფთა და საერთო პროფილის საავადმყოფოებს. აქ უმდიდრესი ბიბლიოთეკები იყო დაცული. ასე რომ, ქართული მედიცინა – პრაქტიკულიც და სამეცნიეროც – თანაბარი უფლებებით არსებობდა და ვითარდებოდა.

უდიდესი ქართველი ექიმი და მოაზროვნე ზაზა ფანასკერტელი-ციციშვილი პირველი საერო პიროვნებაა, რომელიც დიდსა და შეუცვლელ ადგილს იკავებს ქართული, და არამარტო ქართული, მედიცინის ისტორიაში. მისი „სამკურნალო წიგნი – კარაბადინი“ ჭეშმარიტი შედევრია. ძველი საქართველოს უკანასკნელი დიდი ნაწარმოებია დავით ბატონიშვილის „იადიგარ დაუდი“. სულ საქართველოს და საზღვარგარეთის ფონდებსა და ბიბლიოთეკებში 500-ზე მეტი სამედიცინო ხელნაწერია დაცული. ქართულ მედიცინაზე შეიძლება ითქვას, რომ ის უნიკალური ბუნების მატარებელი ფენომენია – შექმნილია აღმოსავლეთისა და დასავლეთის შესაყარზე და თანაბარი დონით ატარებს ორივე ამ სამყაროს, ორივე მენტალური სისტემისთვის დამახასიათებელ ნიშან-თვისებებს. ეს არის, ერთი მხრივ, სიღრმე, მასშტაბურობა და მრავალფეროვნება და, მეორე მხრივ, სისტემატიზაცია, შინაგანი დისციპლინა და კონკრეტიზმი, რაც ქართულ მედიცინას საინტერესო და თვითმყოფად ხასიათს ანიჭებს. ერეკლე II-ის პერიოდის მასალებიდან ცნობილია, რომ ექიმბაში (ანუ ექიმების მეთაური) 20-25 წლის განმავლობაში ზრდიდა თავის შეგირდებს და მხოლოდ ამის შემდეგ ეძლეოდათ ამ უკანასკნელთ დამოუკიდებლად მუშაობისა და მოწაფის აყვანის უფლება.

XVII-XVIII საუკუნეებიდან იწყება ევროპული ცოდნის დანერგვა ქართულ მედიცინაში. XVIII საუკუნის მეორე ნახევრიდან ვახტანგ VI-ის წაყვანილი ახალგაზრდები მოსკოვსა და პეტერბურგის უნივერსიტეტებში ეუფლებიან სამედიცინო განათლებას. მათგან განსაკუთრებით აღსანიშნავია ილია გრუზინოვი (ნამჩევაძე) – დიდი ქართველი მეცნიერი, ანატომი და ფიზიოლოგი. უაღრესად ნიჭიერი, ევროპული ენების მცოდნე ილია გრუზინოვი სახელმწიფოს ხარჯით გაიგზავნა ევროპაში. გერმანიის, საფრანგეთისა და ინგლისის სამეცნიერო წრეებში მან სწრაფად გაითქვა სახელი. იგი ითვლება ნეიროფიზიოლოგიის ერთ-ერთ ფუძემდებლად მსოფლიოში. ილია გრუზინოვი 32 წლის ასაკში დაიღუპა 1812 წელს ალმოდებულ მოსკოვში. მას მოსკოველები „გმირ პროფესორს“ უწოდებდნენ.

1799 წელს იოანე ბაგრატიონმა თავის მამას, გიორგი XII-ს მოუმზადა სახელმწიფო რეფორმათა პროექტი „სჯულდება“, რომელიც ქართლ-კახეთის სამეფოში საერო შინაარსის სკოლების დაარსების, გაზეთის გამოცემის, ბიბლიოთეკისა და მუზეუმის გახსნასთან ერთად ითვალისწინებდა სასნეულოების, სამშობიაროებისა და აფთიაქების დაარსებას, რომელთა სამართავად ჯანმრთელობის დაცვის სპეციალური უწყება უნდა შექმნილიყო. სამწუხაროდ, ამ პროექტის განხორციელება ვერ მოხერხდა გიორგი XII-ის სიკვდილისა და რუსეთის მიერ ქართლ-კახეთის სამეფოს ანექსიის გამო.

1801 წელს, ანექსიისთანავე, რუსეთმა დაიწყო საქართველოს სამედიცინო დარგის თავის ყაიდაზე გადაკეთება. 12 სექტემბერს შეიქმნა „საქართველოს საექიმო სამმართველო“, რომლის ინსტრუქციის თანახმად, საექიმო სამმართველო მეთვალყურეობას უწევდა სამკურნალწამლო ნივთიერებების გაყიდვის საქმეს (აფთიაქებს), აწესრიგებდა სულით დაავადებულთა და ავადმყოფ პატიმართა საექიმო დახმარებას. მასვე ევალებოდა გუბერნიის „მედიკურ-ტოპოგრაფიული“ აღწერილობის შედგენა. სამმართველო იძენდა და ინახავდა რთულ ხელსაწყოთა კომპლექტებს და სხვა. საექიმო სამმართველოს ემორჩილებოდა გუბერნიის მთელი სამედიცინო პერსონალი.

1840 წელს საქართველოს საექიმო სამმართველო გარდაიქმნა „ქართლ-იმერეთის საექიმო სამმართველოდ“. ეს უკანასკნელი კი 1846 წელს, ამიერკავკასიის გუბერნიებად და მაზრებად დაყოფასთან დაკავშირებით, გარდაიქმნა საგუბერნიო სამმართველოსთან არსებულ თბილისის საექიმო მმართველობად, ხოლო ქუთაისის საგუბერნიო სამმართველოსთან შეიქმნა გუბერნიის ექიმის თანამდებობა. აღნიშნული გარდაქმნების მიზანი იყო მანამდე არსებული დაქუცმაცებული სამედიცინო ქსელის გაერთიანება და ცენტრალიზაცია. თუმცა ამ რეფორმებმა ვერ გაამართლა. ამიტომ 1861 წელს შემუშავდა პროექტი, რომლის მიხედვითაც საექიმო ნაწილის მმართველობა მიაკუთვნეს კავკასიის მეფისნაცვალს და ის შევიდა მისი მთავარი სამმართველოს განკარგულებაში.

1867 წელს დაიწყო სამედიცინო ნაწილის რეორგანიზაცია. მას ევალებოდა კავკასიაში არსებულ დაწესებულებათა ზედამხედველობა, ექიმების, ბებიაქალებისა და ფერშლების დანიშვნა, გადაყვანა და დათხოვნა, სამედიცინო პერსონალის მუშაობის წესების შემუშავება, მათი წარდგენა ხარისხზე და დაჯილდოებაზე, აფთიაქების გახსნა და დახურვა, გამოსაცემი სამედიცინო ნაშრომებისა და საჯარო განცხადებების ცენზურა, ეპიდემიების საწინააღმდეგო ღონისძიებების ორგანიზება, სასწავლო საექიმო საზოგადოებების წესდების განხილვა და საექიმო დაწესებულებების მიერ მიღებული დადგენილებების და ზოგიერთ შემთხვევაში გაცემული ჰონორარების რევიზია.

1888 წელს ერთხელ კიდევ გარდაიქმნა სამოქალაქო უწყების სამედიცინო განყოფილება და დაარსებულ იქნა ზუსტად ისეთივე მმართველობა, როგორიც იყო რუსეთის იმპერიის სხვა გუბერნიებში. ამიერიდან სამედიცინო საქმეს განაგებდა შინაგან საქმეთა სამინისტროს სამედიცინო დეპარტამენტი და გუბერნიის სამმართველოს საექიმო განყოფილება.

ეპიდემიებთან ბრძოლის მიზნით საქართველოს ძირითად მაგისტრალებზე შეიქმნა კარანტინები. XIX საუკუნის პირველ ნახევარში მარტო აღმოსავლეთ საქართველოში 12 კარანტინი ფუნქციონირებდა.

პირველი სამოქალაქო ტიპის სტაციონარი საქართველოში 1829 წელს გაიხსნა, რომელიც 12 საწოლზე იყო გაშლილი. მხოლოდ 58 წლის შემდეგ მოხერხდა მისი 200 საწოლამდე გაფართოება. 1865 წელს გაიხსნა პირველი ამბულატორია. 1873 წელს დაარსდა პირველი სამეანო დაწესებულება, რომელიც 1875 წელს ოლღას სახელობის ამიერკავკასიის საბებიო ინსტიტუტად გადაკეთდა, რომლის შენობაში დღეს ჩაჩავას კლინიკაა განთავსებული. 1913 წლისთვის საქართველოში 38 საავადმყოფო იყო 1985 საწოლით, მათგან ქალაქად – 28, ხოლო სოფლად – 10. მოქმედებდა 36 საექიმო პუნქტი, 48 ამბულატორია, 2 სამალარიო სადგური და 95 აფთიაქი.

XIX საუკუნე წინააღმდეგობებით სავსე საუკუნე იყო. ერთი მხრივ, ეროვნული ჩაგვრა, ყველაფერი ქართულის და მათ შორის ეროვნული მედიცინის დევნა და, მეორე მხრივ, ქართველების მიერ განათლების მიღება რუსეთსა და ევროპის სხვა სახელმწიფოებში. რუსეთის მთავრობა ხშირად „სჯიდა“ სხვაგვარად მოაზროვნე ადამიანებს და კავკასიაში ასახლებდა. ასე მოხვდნენ თბილისში პოლონელი, რუსი, უკრაინელი, გერმანელი და სხვა ეროვნების ექიმები. მათი უმეტესობა კეთილშობილი, ვაჟკაცური ბუნების ადამიანები იყვნენ. სწორედ ამიტომ ხდებოდა, რომ საქართველო – რუსული იმპერიის განაპირა გუბერნია – ბევრი სასიკეთო წამოწყებისა და ნოვაციის ავტორი იყო.

1864 წელს თბილისში ჩამოყალიბდა კავკასიის სამედიცინო საზოგადოება, რომლის შექმნაშიც დიდი წვლილი შეიტანეს პ.სობოლშჩიკოვმა, გ.დავრიშვილმა, ი.დეპნერმა, ზ.ზუბლაშვილმა, ს.ბასტამაშვილმა, ი.პრიბილმა, ე.გოლმბლატმა, ი.ჩიგიანმა, ი.მინკევიჩმა, ი.გორალევიჩმა, გ.ტარსაიძემ და სხვებმა. ქართული ხალხური მედიცინის კვლევისთვის და სხვა წარმატებებისთვის საზოგადოება ვენასა და მოსკოვში ოქროს მედლით დაჯილდოვდა. ექიმმა მიხეილ გედევანიშვილმა თბილისში ჩამოიტანა რუსეთის იმპერიაში პირველი რენტგენისა და დარსონვალის აპარატები, რომლებიც დღეს მედიცინის ისტორიის მუზეუმში ინახება.

უნდა ითქვას, რომ ზოგადად ქართული საზოგადოების კვალად, XX საუკუნის ათიან წლებში ქართული მედიცინა საკმაოდ განვითარდა. ნიკოლოზ II-ის ლოიალური პოლიტიკა საშუალებას აძლევდა ენთუზიასტებს, გაეხსნათ ახალი საავადმყოფოები, ამბულატორიები. 1916 წელს შეიქმნა ქართველ ექიმთა და ბუნებისმეტყველთა საზოგადოება, რომელმაც დიდი როლი შეასრულა თბილისის უნივერსიტეტში სამკურნალო ფაკულტეტის გახსნის საქმეში. ილიასეულ და სხვა ქართულ პერიოდიკაში ხშირად იბეჭდებოდა სამედიცინო ხასიათის წერილები. განსაკუთრებულ ყურადღებას აქცევდნენ ეპიდემიების წინააღმდეგ ბრძოლის საკითხებს, ექიმთა უფლებების დაცვას, საქველმოქმედო საქმიანობას. ქართული სამედიცინო საზოგადოება საკმაოდ სისხლსავსე ცხოვრებით ცხოვრობდა, როდესაც რუსული იმპერიის რღვევა დაიწყო.

1918 წელი საქართველოს ისტორიაში უმნიშვნელოვანესი ნიშანსვეტია. ამ წლის 26 მაისს, ნაშუადღევს, საქართველოს ეროვნული საბჭოს პარლამენტის დავალებით ნოე ჟორდანიამ წაიკითხა საქართველოს დამოუკიდებლობის დეკლარაცია.

საქართველოს დამოუკიდებელი რესპუბლიკის ჩამოყალიბება უაღრესად რთულ ვითარებაში მოხდა. ეს სირთულე განპირობებული იყო მრავალი ფაქტორით. პირველი და უმთავრესი იყო ის, რომ ქვეყნის დამოუკიდებლობა განსაზღვრა მსოფლიოს პოლიტიკურ და სამხედრო ძალთა საკმაოდ მოულოდნელმა გადანაწილებამ და ამიერკავკასიაში წარმოქმნილმა სამართლებრივ-პოლიტიკურმა ვაკუუმმა. მართალია,  ქართველი ხალხის მუდმივი ბრძოლა და შინაგანი მზაობა თავისუფლებისთვის გარანტი გახდა ჯანსაღი საზოგადოების შექმნისა და ზოგადსაკაცობრიო იდეალებზე დამყარებული მიზნების დასახვისა, მაგრამ მეზობელ სახელმწიფოებში მიმდინარე პროცესები არ აძლევდა ახალგაზრდა რესპუბლიკას საშუალებას, სავსებით მორეოდა შინაგან არაერთსულოვნებასა და გარეგან მტერს.

საკმაოდ მაღალი პროფესიულ–ინტელექტუალური საექიმო პოტენციალი ახალგაზრდა რესპუბლიკას მემკვიდრეობით გადმოეცა. საქართველოს  ექიმებს  განათლება მიღებული ჰქონდათ რუსეთისა და ევროპის ყველაზე ცნობილ უმაღლეს სასწავლებლებში. ჩვეული რიტმითა და სათანადო სტანდარტით მუშაობდა სხვადასხვა პროფილის საავადმყოფოები და საგანმანათლებლო კერები.

დამოუკიდებლობის გამოცხადების დღიდან მთავრობა, ბუნებრივია, მომჭირნედ მიუდგა ბიუროკრატიულ-ჩინოვნიკური სისტემის ჩამოყალიბებას. თითოეული შტატის დამტკიცებას მთელი რიგი კანონპროექტებისა და დადგენილებების შექმნა სჭირდებოდა. ამდენად, ორგანო,  რომელსაც უნდა ეთავა ქვეყნის ჯანმრთელობის დაცვის მართვის ფუნქცია, მხოლოდ 1918 წლის ნოემბერში შეიქმნა – მას  საქართველოს რესპუბლიკის შინაგან საქმეთა სამინისტროსთან არსებული საექიმო–სასანიტარო განყოფილება დაერქვა. ხელმძღვანელად დაინიშნა  სიმონ ჯაფარიძე.

ქვეყნის ტერიტორიულ–ადმინისტრაციული დაყოფა პრაქტიკულად იმეორებდა რუსეთის იმპერიის მიერ დატოვებულ სქემას. საქართველოს ტერიტორია დაყოფილი იყო მაზრებად, ოლქებად, ქალაქებად და ა.შ. მაზრა იყო ყველაზე მსხვილი ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული ერთეული. შესაბამისად, ინიშნებოდნენ სამაზრო, საოლქო, საქალაქო ექიმები. აქვე ცალკე იყო გამოყოფილი სასამართლოს ექიმები. მიდგომა ცალკეული რეგიონისადმი განსხვავებული იყო. მაგალითად, განსაკუთრებული  ყურადღება ექცეოდა სვანეთის და ახალქალაქის მხარეს. პირველისადმი ყურადღება მისი მაღალმთიანობითა და ენდემური  ჩიყვის  პრობლემით იყო პირობადებული, ხოლო მეორისადმი, ასევე მაღალმთიანობით და, ჩვენი აზრით, ეროვნული და აღმსარებლობითი მომენტებით.

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის სამკურნალო ქსელი იყოფოდა სამ სექტორად:

1. სახელმწიფო სამკურნალო დაწესებულებათა ქსელი,
2. მუნიციპალური (საერობო) სამკურნალო ქსელი და
3. კერძო სამკურნალო ქსელი.

გარდა ამისა, სამკურნალო საქმეს ემსახურებოდა კერძო პრაქტიკის მწარმოებელ ექიმთა კორპუსიც.

საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკაში დიდი მნიშვნელობა ენიჭებოდა სააფთიაქო საქმესაც. იმ დროს აფთიაქები ორი სახის იყო – საქალაქო (მუნიციპალური) და კერძო. ქართველ ფარმაცევტთა წრეებში დღიდან დამოუკიდებლობის გამოცხადებისა ძლიერი იყო საქართველოში ფარმაცევტული საქმის ახლებურად, დროის მოთხოვნათა შესაბამისად მოწყობის სურვილი. კავკასიის ფარმაცევტთა საზოგადოების მაგიერ შეიქმნა საქართველოს ფარმაცევტთა საზოგადოება.

1920 წლის  თებერვალში შინაგან საქმეთა მინისტრის მოადგილეს პარმენ ჭიჭინაძეს გამოაქვს პროექტი დეკრეტისა „საექიმო–სასანიტარო განყოფილების ბაზაზე ჯანმრთელობის დეპარტამენტის დაარსების, მისი შტატებისა და ხარჯთაღრიცხვის დამტკიცების შესახებ“. თავის მოხსენებაში პარმენ ჭიჭინაძე მიმოიხილავს მოსახლეობის ჯანმრთელობის მდგომარეობას და აღნიშნავს, რომ იმძლავრა მალარიამ, ჭლექმა, ვენერულმა სნეულებებმა, ხოლო პარტახტიანი ტიფის წინააღმდეგ გატარებული დიდი  სამუშაოს მიუხედავად, შედეგები არასახარბიელოა. მისი აზრით, ეს გამოწვეული იყო ქვეყნის სხვადასხვა სამედიცინო დაწესებულებისა და უწყებების არაკოორდინირებული მოქმედებებით და მოითხოვს ყველა სამედიცინო ორგანიზაციის ჯანმრთელობის დეპარტამენტისადმი დაქვემდებარებას. მრავალმხრივი განხილვის შემდეგ დეკრეტი 13 ივლისს იქნა დამტკიცებული. ჯანმრთელობის დეპარტამენტის თავმჯდომარედ დაინიშნა სპირიდონ ვირსალაძე.

ვფიქრობთ, საინტერესოა დეპარტამენტის ფუნქციათა ნუსხა, რომელიც საშუალებას გვაძლევს, წარმოვიდგინოთ იმდროინდელ სამედიცინო პრობლემათა სპექტრიც და ქართველ ექიმთა დამოკიდებულებაც მის მიმართ.

„ …  ჯანმრთელობის დეპარტამენტს მიენდოს:

ა) რესპუბლიკის ყველა საექიმო–სასანიტარო დაწესებულებათა მოქმედებისთვის თვალყურის დევნება და კონტროლი;

ბ) საკარანტინო საქმე;

გ) ჭლექის, მალარიის, ხოლერის, შავი ჭირის, პარტახტიანი სახადის, ვენერული ავადმყოფობის და სხვა სენის წინააღმდეგ ბრძოლა;

დ) ექსპერტიზის საქმე;

ე) საექიმო–სასანიტარო სტატისტიკის წარმოება;

ვ) სახელმწიფო მნიშვნელობის აგარაკ–კურორტების საექიმო სასანიტარო მხრივ ხელმძღვანელობა და მართვა–გამგეობა იმ უწყებასთან შეთანხმებით, რომელსაც აგარაკ–კურორტები აქვს ჩაბარებული;

ზ) საფარმაციო და საფარმაცევტო საქმე;

თ) საექიმო–სასანიტარო კანონების სისწორით აღსრულებისთვის თვალყურის დევნა და სხვა;

ი) საექიმო–სამეცნიერო კითხვების დამუშავება.

ჯანმრთელობის დეპარტამენტის უფროსად ინიშნება ექიმი.

ჯანმრთელობის დეპარტამენტს აქვს 5 განყოფილება დროებით, სანამ მოხდება რკინისგზისა და საერობო და საქალაქო სამკურნალო ნაწილების გაერთიანება“.

დეპარტამენტს მართავდა საბჭო, რომელიც შედგებოდა განყოფილების გამგეებისგან და რომელსაც თავმჯდომარეობდა დეპარტამენტის უფროსი.

საქართველოს დემოკრატიული სახელმწიფოს მშენებლობის მოდელი ემყარებოდა სოციალური სახელმწიფოს შექმნის პრინციპებს. საქართველოს კონსტიტუციის მუხლი 121-ის მიხედვით, „დაქირავებული მუშა, რომელიც მოხუცებულობით, დაშავებით ან სხვა მიზეზით დაჰკარგავს სავსებით ან ნაწილობრივ შრომის უნარს, მიიღებს დახმარებას დაზღვევის სახით თავის ხელფასის კვალობაზე. დასაზღვევი თანხა უნდა შესდგეს დამქირავებელზე შეწერილ საგანგებო გადასახადისაგან“. ჯანმრთელობის სოციალური დაზღვევის მოდელის არჩევით საქართველო უერთდებოდა ევროპულ ღირებულებებს და ქვეყანაში ევროპულ სტანდარტს ამკვიდრებდა.

იმ პერიოდის საქართველოში სულ 45 საავადმყოფო იყო 1200-მდე საწოლით.1919 წლის მონაცემებით, თბილისის  გუბერნიაში 17 საექიმო უბანი იყო, ხოლო ქუთაისის გუბერნიაში – 13. ამ პერიოდში ახალი სამედიცინო დაწესებულებები გაიხსნა ფოთში, ახალქალაქსა და სვანეთში. მაგრამ ჯანმრთელობის დაცვის სისტემის ერთეულად უნდა მივიჩნიოთ ე.წ. სამკურნალო-მეთვალყურე სადგურები და ადგილები. როგორც ჩანს, ეს დაწესებულებები წარმოადგენდა დღევანდელი გაგებით სანეპიდსადგურებისა და ამბულატორია-პოლიკლინიკების ერთგვარ ნაზავს.

საქართველოსთვის ამ მეტად მძიმე პერიოდში ქართველი ექიმები ახერხებენ ახალი საავადმყოფოების გახსნასაც. მაგალითად, 1919 წლის დეკემბერში ვინმე გ.სალუქვაძე აკეთებს მოხსენებას ოზურგეთში საავადმყოფოს გახსნის შესახებ. არის ცნობები ომში დაღუპულთა ოჯახების, ადამიანთა ცალკეული ჯგუფების დახმარების, ქართველ მფრინავთა რაზმის სამედიცინო უზრუნველყოფის და სხვ. შესახებ. მნიშვნელოვანია 1920 წლის ნოემბრის დეკრეტი და შინაგან საქმეთა მინისტრის მოხსენებითი ბარათი, რომელიც 1919 წლის 30 მაისის კანონს ემყარება. ის ეპიდემიებთან ბრძოლის დროს დაღუპულთა ოჯახების ან შრომისუნარდაკარგულ საექიმო პერსონალის დახმარებას ეხება. ექიმებს – 15.000 მანეთი, ხოლო ფერშლებს – 10 000 მანეთი. ეს თანხა მათ საშუალო წლიურ ხელფასს შეესაბამებოდა.

სამედიცინო მომსახურება დამოუკიდებელ საქართველოში ფასიანი იყო, მაგრამ ხალხის დაბალი სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობიდან გამომდინარე, ფასები მთავრობის  გადაწყვეტილებით განახევრებული იყო.

ქუთაისმა, საქართველოს სხვა ქალაქთაგან პირველმა, მოგვცა უფასო მკურნალობის მაგალითი. ამ საქმის სულისჩამდგმელი იყო XIX საუკუნის დამლევისა და XX საუკუნის დასაწყისის გამოჩენილი ქუთაისელი ექიმი სამსონ თოფურია. მისი საავადმყოფო უფასო იყო მოსახლეობის ფართო ფენებისთვის (ამის შესახებ საინტერესო მოგონება აქვს აკაკი წერეთელს, რომელსაც ბევრჯერ უსარგებლია სამსონ თოფურიას თანადგომით).

საარქივო მასალებში მრავლადაა ექიმთა ხელფასების მომატების ამსახველი დოკუმენტები. თანხებია გამოყოფილი ექიმთა სამგზავრო ხარჯებისთვის, საკანცელარიო ნივთების შესაძენად, სამეურნეო საქმიანობისთვის. განსაკუთრებით აღსანიშნავია საკმაოდ სოლიდური ასიგნებანი წამლების, ქირურგიული იარაღების, ყვავილის ასაცრელი ვაქცინის შესაძენად, ეპიდემიების წინააღმდეგ საბრძოლველად.

ქართული მედიცინის ბედი, ხალხის ჯანმრთელობა მარტო ექიმების საფიქრალი არ ყოფილა. ეს კარგად ჩანს საქართველოს განათლების მინისტრის გიორგი ლასხიშვილის  ბრძანებიდან, სადაც ვკითხულობთ: „ქართველ ექიმთა საყურადღებოდ. ქართველ ექიმებს კარგად მოეხსენება, თუ რა უმწეო მდგომარეობაში იმყოფება ჩვენი ხალხი საექიმო დახმარების მხრივ. სხვათა შორის, ეს გარემოებაც ხელს უწყობს ხალხში ათასგვარი ცრურწმენების გავრცელებას, რასაც, სამწუხაროდ, მკვიდრად აქვს გადგმული ფესვები არა თუ სოფლებში, ქალაქებშიაც კი. გასაჭირის დროს ხალხი გარბის მარჩიელთან, რომ მისგან გაიგოს თავისი აწმყო და მომავალი. მოკლეთ რომ მოვსჭრათ, ჩვენი ხალხის უმრავლესობა ჯერ კიდევ ბნელით არის მოცული, და  ასე იქნება, სანამ მისი სოციალ–პოლიტიკური მდგომარეობა არ შეიცვლება. მაგრამ დღევანდელ პირობებშიც კი კერძო თაოსნობას დიდი სარგებლობის მოტანა შეუძლია. ამიტომ ქართველთა შორის წერა–კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების სამწიგნობრო სექციამ განიზრახა დაბეჭდოს მთელი რიგი სამკურნალო წიგნაკებისა… წიგნაკები უნდა დაიწეროს მეცნიერულად და მდაბიურათ, რომ გასაგები იყოს საშუალო მკითხველისთვის“…

ამდენად, გასაკვირი აღარ  არის სურვილი სამკურნალო ფაკულტეტის გახსნისა. 1918-1921 წლებში საქართველოში უფრო მნიშვნელოვანი რამ (დამოუკიდებლობის დეკლარაციის შემდგომ, რასაკვირველია), ვიდრე უნივერსიტეტის გახსნაა, არაფერი მომხდარა. ეს იყო პირველი ეროვნული უნივერსიტეტი საქართველოსა და მთელ კავკასიაში.

დიდი ივანე ჯავახიშვილის აზრით, იგი ერთსა და იმავე დროს სამეცნიერო კვლევა-ძიების დაწესებულებაც უნდა ყოფილიყო და უმაღლესი სამეცნიერო სასწავლებელიც, სადაც შესაძლებელი იქნებოდა მეცნიერების შესწავლა და სამეცნიერო მუშაობის მეთოდებისა და პრაქტიკის ათვისება. დღეს დაბეჯითებით შეიძლება ითქვას, რომ მისი დიდი დამაარსებლის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტმა თავისი 100-წლიანი მოღვაწეობით პირნათლად შეასრულა და მომავალშიც შეასრულებს თავისი მესაძირკვლის ამ ბრძნულ განაწესს – იგი სრულიად საქართველოს არა მარტო უპირველესი და უმსხვილესი სასწავლო-აღმზრდელობითი კერაა, არამედ სამეცნიერო-კვლევითი ცენტრიც, მრავალსაუკუნოვანი ქართული საგანმანათლებლო და სამეცნიერო კულტურის ღირსეული მემკვიდრე.

ამგვარად, საქართველოში ჩამოყალიბდა კლასიკური აკადემიური განათლების კერა. სიმბოლურია ის ფაქტი, რომ უნივერსიტეტის მეორე ფაკულტეტად სამედიცინო ფაკულტეტი იქცა.

1918 წლის 27 თებერვალს სახსრების, ძვირად ღირებული სამეცნიერო და სასწავლო მოწყობილობათა და დაწესებულებათა უქონლობის მიუხედავად, უნივერსიტეტის პროფესორთა საბჭო აღნიშნავდა: „სამკურნალო ფაკულტეტი აუცილებელია უნივერსიტეტისათვის, ამ ფაკულტეტზე ჩვენი ხალხის შვილების ლტოლვა ყოველთვის ძლიერი იყო. მისი შექმნა ნიშნავს დიდ გამარჯვებას ამ საქმისა“. ასე ჩაეყარა საფუძველი თანამედროვე ქართულ სამედიცინო განათლებასა და მეცნიერებას.

საქართველოს დამოუკიდებლობის გამოცხადების შემდეგ დღის წესრიგში დადგა წითელი ჯვრის ეროვნული ორგანიზაციის შექმნის საკითხი. საქართველოს წითელი ჯვრის დამფუძნებელი კრება ჩატარდა 1918 წლის 11 სექტემბერს, რომელსაც დაესწრნენ მთავრობის თავმჯდომარე ნოე ჟორდანია და სამხედრო მინისტრი გრიგოლ გიორგაძე. კრება გახსნა წითელი ჯვრის საერთაშორისო კომიტეტის რწმუნებულმა, ექიმმა მიხეილ ზანდუკელმა, რომელმაც ქართულად წაიკითხა ვრცელი მოხსენება წითელი ჯვრის საზოგადოების ორგანიზაციის შესახებ. გამოირკვა, რომ რუსეთის წითელი ჯვრის მთელი ქონება, რაც თავმოყრილია საქართველოში, გადაეცა ქართულ წითელ ჯვარს. წითელი ჯვრის საზოგადოებამ თავის განკარგულებაში არსებული ძვირად ღირებული ინვენტარის გამოყენებით დიდი მთავრის ქუჩაზე გახსნა შესანიშნავი საავადმყოფო, სადაც მომსახურება უფასო იყო.

ნიშანდობლივია ერთი გარემოებაც: ახლად ჩამოყალიბებულ საქართველოს წითელი ჯვრის საზოგადოებასთან დაარსდა მოწყალების დების საზოგადოება, რომელშიც ოცი  მოწყალების და გაერთიანდა. მათ შეიმუშავეს დებულება, რომელშიც ეწერა, რომ მოწყალების დებმა აუცილებლად უნდა იცოდნენ ქართული ენა.

ქართული სამედიცინო პრესა სათავეს იღებს საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის პერიოდიდან. რა თქმა უნდა, სამედიცინო ხასიათის პუბლიკაციებს რევოლუციამდელი ქართული პერიოდული პრესაც ყოველთვის ფართოდ უღებდა კარს („დროება“, „მსოფლიო გაზეთი“, „ივერია“, „კვალი“, „თემი“ და სხვა), მაგრამ ლაპარაკია სპეციალურ სამედიცინო ჟურნალ-გაზეთებზე, რომლებიც საქართველოში სწორედ დემოკრატიული რესპუბლიკის დროს დაარსდა.

პირველი სამედიცინო ხასიათის პერიოდული გამოცემა (ჟურნალი) „ექიმი“ 1919 წელს გამოვიდა. თანახმად მისი რედაქციის განცხადებისა, ეს იყო „სამეცნიერო-საზოგადოებრივი სამკურნალო ჟურნალი“, ქართველ ექიმთა და ბუნებისმეტყველთა საზოგადოების გამოცემა. იმავე წელს „საქართველოს ექიმის თანაშემწეთა საზოგადოებამ“  დაიწყო ყოველთვიური ჟურნალის „ექიმის თანაშემწის“, ხოლო „საქართველოს მოსამსახურე ფარმაცევტთა პროფკავშირის ცენტრალური საბჭომ“ – „მოსამსახურე ფარმაცევტთა“ ყოველთვიური ჟურნალის გამოცემა. 1920 წლიდან გამოდიოდა „ჭლექთან მებრძოლი საზოგადოების“ ყოველორკვირეული ჟურნალი (მოამბე) „ჭლექი და მასთან ბრძოლა“.

1918-1921 წლებში საქართველოს ჯანმრთელობის დაცვის ორგანიზება, დღევანდელი გადასახედიდან, შეიძლება გარკვეულწილად არასრულყოფილად ჩანდეს, მაგრამ ის საოცრად მობილური, მებრძოლი, ცოცხალი ორგანიზმი იყო. უაღრესად მაღალი პროფესიული დონით, ჯანსაღი აზრითა და სწორი მიმართულებით. ის დაფუძნებული იყო მაღალ ეროვნულ თვითშეგნებაზე, იმ უკვდავ იდეაზე, რომ ყველაფერი, რაც კეთდება, კეთდება ერის, ქვეყნის საკეთილდღეოდ,  მის სამომავლოდ. ქართველ ექიმებს სრულად ჰქონდათ შეგნებული, რომ ისინი იმ ეპოქის, იმ მომენტის თანადროულები იყვნენ, რომელიც საფუძველს უყრიდა ცივილიზებული საქართველოს მომავალს.

საქართველოს დამოუკიდებლობის ჩამოყალიბების მოკლე ისტორიამ ცხადყო, თუ რამდენად დიდი პოტენციალი იყო იმ დროისთვის ქვეყანაში. სულ მცირე ხანში გადაიჭრა ათეული წლების მანძილზე დაგროვილი პრობლემები, რომლებიც ეროვნული სამედიცინო კადრების მომზადებას, მოსახლეობის გაჭირვებულ ფენებში პროფილაქტიკურ ღონისძიებათა გატარებას, სამედიცინო ქსელის გაფართოებას ეხებოდა.

უნდა აღინიშნოს, რომ ქართული სამედიცინო ინტელიგენციის გარკვეული ნაწილი რუსეთში მომხდარ ჯერ 1917 წლის თებერვლის, შემდეგ კი ოქტომბრის გადატრიალებას ქვეყნის სამომავლო იმედებს უკავშირებდა. ამით აიხსნება ის ფაქტი, რომ როგორც მენშევიკური, ასევე ბოლშევიკური ხელისუფლების პირობებში, ქვეყნის ეკონომიკისა და კულტურის სხვა სფეროებისგან განსხვავებით, ჯანმრთელობის დაცვის პოლიტიკის გატარების პროცესში მონაწილეობდნენ განათლებული, პროგრესულად მოაზროვნე ექიმები და საზოგადო მოღვაწეები. მათ მიერ კარგად გააზრებული და გატარებული ღონისძიებები უაღრესად დიდ სოციალურ ეფექტს იძლეოდა.

საერთოდ, ქართველ ექიმთა მონაწილეობა საზოგადოებრივ-პოლიტიკურ საქმიანობაში ჩვენი ქვეყნისთვის ტრადიციული მოვლენაა. რევოლუციამდელ ექიმთაგან საკმარისია დავასახელოთ ექიმი ივანე ელიაშვილი, რომელიც აქტიურ ჟურნალისტურ მოღვაწეობას ეწეოდა და ამის გარდა მეგობრობდა ილია ჭავჭავაძესთან, აკაკი და გიორგი წერეთლებთან, იაკობ გოგებაშვილთან, ივანე მაჩაბელთან. ივანე ელიაშვილის სასარგებლო საზოგადოებრივი მოღვაწეობა გრძელდებოდა დემოკრატიული რესპუბლიკის პერიოდშიც, როდესაც იგი ქალაქთა კავშირის მთავარი კომიტეტის წევრი იყო და დახმარებას უწევდა საერობო მედიცინის მესვეურთ.

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის არსებობის მთელი ხნის მანძილზე ძლიერი იყო სოციალურ-დემოკრატიული იდეების გავლენა. 1918 წლის 21 ივლისს თბილისში ჩატარდა „სოციალ-დემოკრატ საექიმო პერსონალის კავშირის“ დამფუძნებელი კრება, რომელშიც გაერთიანდა ორმოცამდე წევრი, რაც იმ დროისათვის მეტად მნიშვნელოვან ფაქტს წარმოადგენდა.

საქართველოს გასაბჭოების შემდეგ, 1921 წელს, ჯანმრთელობის დაცვის საქმეში ღრმა ცვლილებები განხორციელდა, რაც უპირველესად იმაში გამოიხატა, რომ უკვე პირველი დღეებიდანვე სახელმწიფომ ხელში აიღო მთელი ჯანმრთელობის დაცვა და ის ტოტალიტარული რეჟიმის ნაწილი გახდა.

საქართველოს რევოლუციური კომიტეტის 1921 წლის 21 აპრილის დეკრეტით შეიქმნა ჯანმრთელობის დაცვის სახალხო კომისარიატი, რომელსაც სათავეში ჩაუდგა ექიმი გრიგოლ კუჭაიძე. კომისარიატს თავის განკარგულებაში გადაეცა საკმარისად მსხვილი მატერიალური ფასეულობანი (მათ შორის კერძო მფლობელობაში მყოფი სამედიცინო დანიშნულების მქონე ყველა შენობა-ნაგებობა, საავადმყოფო სალაროებისა და მცირერიცხოვან კერძო სადაზღვევო კომპანიებში კონცენტრირებული სახსრები). უნდა აღინიშნოს, რომ უკვე ოციან წლებში საქართველოს ჯანმრთელობის დაცვის სისტემას მყარი საფუძველი ჩაეყარა, იგი სწრაფად განვითარდა და მოკლე ხანში მუშაობის სათანადო ეფექტიანობასაც მიაღწია.

ჯანმრთელობის დაცვის საბჭოური მოდელის სწრაფი წარმატების საფუძველი მისი უდიდესი პოლიტიკური და სოციალური მნიშვნელობით იყო განპირობებული.  ბოლშევიკური მთავრობის განსაკუთრებული ყურადღება მოსახლეობის სამედიცინო დახმარების საქმეში მოკლე დროის მანძილზე მიღწეული გაუმჯობესება ტოტალიტარული სისტემის საფასადო ნაწილს წარმოადგენდა. თავისი იდეოლოგიური დატვირთვით ჯანმრთელობის დაცვის სფეროში მიღწეული დადებითი შედეგები კომუნისტური პროპაგანდის უდიდეს პოლიტიკურ აქციებს უტოლდებოდა. ამის მისაღწევად არა მარტო არ ზოგავდნენ სათანადო მატერიალურ სახსრებს, არამედ საჭიროების შემთხვევაში (მაგალითად, ეპიდემიების დროს) ჯანმრთელობის დაცვის სისტემის განკარგულებაში გადაიცემოდა სხვა სახელმწიფო სტრუქტურებიდან მოზიდული უზარმაზარი ძალები და საშუალებები.

უკვე 1925 წლიდან საგრძნობლად გაფართოვდა სამკურნალო-პროფილაქტიკურ დაწესებულებათა ქსელი. გაიზარდა ექიმებისა და საშუალო სამედიცინო პერსონალის რიცხვი, გაუმჯობესდა მოსახლეობის სამედიცინო დახმარება. მოსახლეობის ჯანმრთელობის დაცვის განვითარება შემდგომ პერიოდშიც არ შენელებულა. გაძლიერდა დასახლებული ადგილების სანიტარულ კეთილდღეობაზე ზრუნვა (არხების გაყვანა, მაზუთით ჭაობების დამუშავება, სამალარიო სადგურების დაარსება, სანიტარული ზედამხედველობის გაძლიერება და სხვა).

30-იანი წლებისათვის პრაქტიკულად ლიკვიდირებულ იქნა ზოგი ინფექციური დაავადება (ქოლერა, ყვავილი), ზოგი კი (მათ შორის ბავშვთა ინფექციები) მკვეთრად შემცირდა. ამ პერიოდში მნიშვნელოვნად იკლო საერთო და განსაკუთრებით ბავშვთა სიკვდილიანობის დონემ.

ექიმებით ქვეყნის უზრუნველყოფას ახორციელებდა თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის სამკურნალო ფაკულტეტი, რომელიც 1930 წლიდან თბილისის სახელმწიფო სამედიცინო ინსტიტუტად გადაკეთდა. ამით სამედიცინო კადრების მომზადება გამოყვანილ იქნა საუნივერსიტეტო განათლების სისტემიდან და ის უწყებრივ დაქვემდებარებაში გადავიდა. და მხოლოდ საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენის შემდეგ, 1995 წელს, ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტში უმაღლესი სამედიცინო განათლება აღდგა თავდაპირველად მედიცინის სპეციალობის სახით ბიოლოგიისა და მედიცინის ფაკულტეტზე, ხოლო 2000 წელს, უნივერსიტეტის დიდი საბჭოს გადაწყვეტილებით, მედიცინის ფაკულტეტი კვლავ ჩამოყალიბდა როგორც დამოუკიდებელი ფაკულტეტი.

1935 წელს დაარსდა თბილისის ექიმთა დახელოვნების ინსტიტუტი, რომელიც ექიმთა კვალიფიკაციის ამაღლებისა და პროფესიული დაოსტატების საქმეს ხელმძღვანელობდა. ექიმთა მომზადებას ნაყოფიერად უძღვებოდნენ ცნობილი მეცნიერი პედაგოგები და საზოგადო მოღვაწეები: სპირიდონ ვირსალაძე, ივანე თიკანაძე, ალექსანდრე ალადაშვილი,  ვარლამ მოსეშვილი, გრიგოლ მუხაძე, ალექსანდრე ნათიშვილი, ალექსანდრე მაჭავარიანი, ნიკოლოზ კახიანი, ალექსანდრე წულუკიძე, სიმონ ამირეჯიბი, მიხეილ ასათიანი, ს.კანდელაკი, ნიკოლოზ მახვილაძე, მიხეილ წინამძღვრიშვილი, ნიკოლოზ ყიფშიძე, პეტრე ქავთარაძე, ალექსანდრე ნათიშვილი, გაბრიელ ღამბარაშვილი და სხვები.

ამასთან უნდა აღინიშნოს ის უდიდესი ზარალი, რომელიც სამედიცინო საზოგადოებას 30-იანი და 50-იანი წლების დასაწყისში მთავრობის მიერ გატარებულმა რეპრესიებმა მიაყენა. სულ უფრო ძლიერდებოდა ქვეყნის იზოლაცია გარე სამყაროსაგან, რაც არ შეიძლებოდა, უარყოფითად არ დასტყობოდა ქართულ სამედიცინო მეცნიერებასა და პრაქტიკას.

ჯანდაცვის სფეროს ფართო იდეოლოგიზაციამ და დასავლეთისგან იზოლაციამ ზოგიერთი სამედიცინო დარგი სრულ დეგრადაციამდე მიიყვანა. ეს ხორციელდებოდა ეტაპობრივად: თავდაპირველად სამეცნიერო მიმართულების იდეოლოგიურად მცდარ პოზიციებზე ყოფნასთან დაკავშირებით წყდებოდა დაფინანსება, შემდეგ იწყებოდა მატერიალური ბაზის დაშლა და პარალელურად ამ დარგის სპეციალისტთა ფართო კრიტიკა, ხშირად კი ფიზიკური განადგურებაც. საკმარისია, გავიხსენოთ ის უდიდესი ზიანი, რომელიც ამ კამპანიებმა გენეტიკის, ფსიქოლოგიის, სოციალური მედიცინის, ფსიქიატრიის, სამედიცინო სოციოლოგიის, დემოგრაფიის განვითარებას მიაყენა.

ცნობილია, თუ რაოდენ დიდი ზარალი განიცადა საქართველომ მეორე მსოფლიო ომის პერიოდში.  მიყენებული დემოგრაფიული ზარალის ანარეკლები დღემდე აისახება საქართველოს მოსახლეობის ასაკობრივ სტრუქტურაში. ასობით ქართველი ექიმი აქტიურად მონაწილეობდა საბრძოლო მოქმედებებში. რესპუბლიკაში არა მარტო შეიქმნა პირობები ბრძოლის ველიდან გამოყვანილ დაჭრილ მეომართა გამოჯანსაღებისთვის, არამედ საომარ მოქმედებებთან დაკავშირებით დროებით გადაადგილებულ 1,5 მილიონზე მეტ პირთა სოციალური და სამედიცინო დახმარებისთვის.

მიუხედავად იმისა, რომ ომმა უდიდესი ზიანი მოუტანა ჩვენი ქვეყნის ჯანდაცვის სისტემას, იმსხვერპლა ათასობით მედიცინის მუშაკი, ომისშემდგომ წლებში ჯანმრთელობის დაცვის სისტემაში განხორციელდა მთელი რიგი მსხვილმასშტაბიანი ღონისძიებები, რამაც საგრძნობლად გააუმჯობესა მდგომარეობა.

1968 წლისთვის საქართველოში უკვე 600-ზე მეტი საავადმყოფო იყო 41400 საწოლით. ამ დროისათვის ჯანმრთელობის დაცვის სისტემაში დასაქმებული იყო 17 ათასი ექიმი, 40 ათასამდე საშუალო სამედიცინო პერსონალი, ფუნქციონირებდა 22 სასწავლო და სამეცნიერო ინსტიტუტი.  მოსახლეობის ჯანმრთელობის მაჩვენებლები, სამკურნალო-პროფილაქტიკურ    დაწესებულებათა ტექნიკური აღჭურვილობა გაცილებით უსწრებდა ანალოგიურ საკავშირო მაჩვენებლებს და   უახლოვდებოდა განვითარებული ქვეყნების მონაცემებს. ამ პერიოდისთვის სიცოცხლის საშუალო ხანგრძლივობამ 72 წელს მიაღწია, მაშინ როდესაც 1926 წელს იგი 48 წელს შეადგენდა.

70-იანი წლების დამლევიდან, საბჭოთა საზოგადოებაში გაღრმავებულ კრიზისთან ერთად, სერიოზულად გამწვავდა ის პრობლემებიც, რომლებმაც მოგვიანებით დაამუხრუჭა ჯანმრთელობის დაცვის სისტემის შემდგომი განვითარება. ამ პერიოდში საზოგადოების ყველა სფეროში თავი იჩინა მოსახლეობის ნიჰილისტურმა განწყობილებამ როგორც მედიცინის მუშაკებისადმი, ასევე საკუთარი ჯანმრთელობის მიმართ. უნდა აღინიშნოს, რომ ამ განწყობის საფუძველი თვით ჯანმრთელობის დაცვის საბჭოური მოდელის სტრუქტურაში იყო ჩადებული.

თავისი ბუნებიდან გამომდინარე, საბჭოთა სახელმწიფომ, სხვა უფლებებთან ერთად, საზოგადოების ყოველი წევრის ჯანმრთელობაზე ზედამხედველის უფლებაც მიისაკუთრა. კონსტიტუციის თანახმად, იგი გახდა მოსახლეობის ჯანმრთელობის დაცვის ერთადერთი გარანტი. ჯანდაცვის ასეთი ფორმა, პირველ ყოვლისა, შექმნილი იყო, როგორც ტოტალიტარული სისტემის ზედამხედველობის შემადგენელი ნაწილი.

ჯანმრთელობის დაცვის სისტემის საბჭოურ მოდელში ეკონომიკური მოტივაციის არარსებობამ, მის ფუნქციონირებაში სახელმწიფოს აქტიურმა ჩარევამ იგი სრულ ბიუროკრატიზაციამდე მიიყვანა. სისტემას აინტერესებდა არა იმდენად მომხმარებლის (პაციენტის) მოთხოვნილების დაკმაყოფილება და მისი პრობლემების გადაჭრა, არამედ ქსელის ხელოვნური გაფართოება. პაციენტიც აღიქვამდა საკუთარ   ჯანმრთელობას არა როგორც ბუნებით მოცემულ უდიდეს განძს, ეკონომიკურ კატეგორიას, რომლისადმი უყურადღებობა საკუთარი თავისა და საზოგადოების წინაშე დანაშაულია, არამედ როგორც სოციალისტური სახელმწიფოს საკუთრებას და მის საზრუნავს.

ოთხმოციან წლებში საბჭოურ სისტემაში შექმნილმა მწვავე ეკონომიკურმა კრიზისმა ჯანმრთელობის დაცვის სფეროში კაპიტალური დაბანდების კატასტროფული შემცირება გამოიწვია. ამას დაერთო რესპუბლიკაში დემოგრაფიული სიტუაციის მკვეთრი გაუარესება, ჯანდაცვის ობიექტების მატერიალურ-ტექნიკური ბაზის მორალური და ფიზიკური მოძველება. სახელმწიფო უკვე ვერ ახორციელებდა თავის თავზე აღებულ მოვალეობას მოსახლეობის მაღალკვალიფიციური პროფილაქტიკური, სამკურნალო და სარეაბილიტაციო დახმარებით უზრუნველყოფის საქმეში.

საბჭოურ მოდელზე აგებული ჯანმრთელობის დაცვის სისტემა იყო ზედმიწევნით ცენტრალიზებული და მას ახასიათებდა ტოტალიტარული მიდგომა მართვის, დაფინანსების, მატერიალურ-ტექნიკური აღჭურვისა და სხვა სფეროებში. ჯანდაცვის სტრატეგია და ტაქტიკა, მისი მოცულობა, განხორციელების საშუალებები და დანახარჯები განისაზღვრებოდა ცენტრალიზებულად და სრულიად უარყოფდა განვითარების ეკონომიკურ მოტივაციას. მიუხედავად იმისა, რომ სახელმწიფოს მიერ გაცხადებული იყო მედიცინის პროფილაქტიკური ხასიათი, სინამდვილეში მისი ძალისხმევის უდიდესი ნაწილი მიმართული იყო სტაციონარულ მკურნალობაზე. სისტემის წარმატებით ფუნქციონირების ერთ-ერთ ძირითად მაჩვენებლად ითვლებოდა გატარებული საწოლ-დღეების რაოდენობა, რაც, თავის მხრივ, იწვევდა სწრაფვას საწოლებისა და სამედიცინო პერსონალის უზომოდ გაზრდისკენ.

სახელმწიფოს მიერ დეკლარირებული ვალდებულება „საყოველთაო და უფასო სამედიცინო დახმარება“ გულისხმობდა, რომ პოპულაციის თითოეული წარმომადგენელი უნდა ყოფილიყო უზრუნველყოფილი განსაზღვრულად გარანტირებული სამედიცინო დახმარებით.  მაგრამ, ამგვარი გარანტიების მიუხედავად, პიროვნების უფლება მისი ჯანმრთელობის დაცვაზე გარკვეულწილად ირღვეოდა, ვინაიდან მას არ ჰქონდა სურვილისამებრ სამკურნალო დაწესებულებისა და მკურნალი ექიმის თავისუფალი არჩევის საშუალება. ხოლო რაც შეეხება უფასო სამედიცინო დახმარებას, იგი საშუალო ნორმის ფარგლებში იყო და უმეტეს შემთხვევებში, ავადმყოფს მაინც უხდებოდა „ექიმის ჰონორარის“ თავისი ჯიბიდან გადახდა. ამგვარად, ჯანდაცვის საბჭოური მოდელი წარმოადგენდა უფრო მეტად მოსახლეობის სოციალური დაცვის, ვიდრე კლასიკური ჯანმრთელობის დაცვის სისტემას.

1991 წელს საბჭოთა კავშირის დაშლისა და საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენის შემდეგ, ჯერ კიდევ სსრკ-ში 1980-იანი წლების ბოლოს დაწყებული ეკონომიკური კრიზისი საქართველოში ისე გაღრმავდა, რომ მას შედეგად მოჰყვა საფინანსო და ფულად-საკრედიტო სისტემების სრული მოშლა, ტრადიციული სამეურნეო კავშირების რღვევა და წარმოების პარალიზება. ეკონომიკური ხასიათის პრობლემებს ამწვავებდა შიდა პოლიტიკური დაპირისპირება, სამოქალაქო ომი და გარედან ინსპირირებული სეპარატისტული მოძრაობები, 300 ათასი იძულებით ადგილნაცვალი პირი, კრიმინალური ძალების აღზევება, რაც, ბუნებრივია, უარყოფითად მოქმედებდა ქვეყნის მოსახლეობის ჯანმრთელობის მდგომარეობაზე.

საბაზრო-ეკონომიკურ ურთიერთობებზე გადასვლა, ფასების ლიბერალიზაცია, ეროვნული ვალუტის მეტად მაღალი და საოცრად ძნელად პროგნოზირებადი ინფლაციის ტემპები, პრაქტიკულად შეუძლებელს ხდიდა ჯანმრთელობის დაცვის მოძველებული მოდელის შემდგომ ფუნქციონირებას. მეტადრე, რომ ქვეყნის მძიმე სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობის გამო ჯანმრთელობის დაცვისათვის გამოყოფილი სახელმწიფო სახსრების ოდენობა იმდენად შემცირდა, რომ პრაქტიკულად შეუძლებელი გახდა მოსახლეობის სამედიცინო დახმარებისთვის საჭირო მატერიალური და შრომითი რესურსების მინიმალურ დონეზე ფუნქციონირებაც კი. ქვეყნის მწირი ფინანსური შესაძლებლობები პრაქტიკულად გამორიცხავდა ყოვლისმომცველ სამედიცინო დახმარებას, რის გამოც აუცილებელი გახდა, სახელმწიფო ვალდებულებები ჯანმრთელობის დაცვის სფეროში დაბალანსებულიყო მის შესაძლებლობებთან.

1995 წლის 10 აგვისტოს დაიწყო ჯანმრთელობის დაცვის სისტემის სრული რეორგანიზაციის პროცესი, რომლის კონცეფცია მოიცავდა რეფორმის 13 მიმართულებას:

1. ჯანდაცვის ახალი სისტემის სამართლებრივი ბაზის შექმნა;
2. ჯანდაცვის სისტემის მართვის დეცენტრალიზაცია;
3. ახალი ეკონომიკური და ფინანსური მოდელის ჩამოყალიბება, დაფინანსების პროგრამულ მეთოდებზე გადასვლა;
4. სამედიცინო დაწესებულებათა და პერსონალის აკრედიტაცია-ლიცენზირების დანერგვა;
5. პირველადი ჯანდაცვის (საზოგადოებრივი ჯანდაცვა, ოჯახის ექიმი) პრიორიტეტულობა;
6. პრივატიზაციის პროცესის უზრუნველყოფა;
7. სადაზღვევო მედიცინის პრინციპებზე გადასვლა;
8. წამალთპოლიტიკის რეფორმა;
9. სანიტარულ-ეპიდემიოლოგიური სამსახურის რეფორმა;
10. სამედიცინო განათლების რეფორმა;
11. სამედიცინო მეცნიერების რეფორმა;
12. სამედიცინო საინფორმაციო სამსახურის რეფორმა;
13. მედიცინის მუშაკთა სოციალური დაცვა.

ჯანმრთელობის დაცვის სისტემის რეორიენტაცია წარმოადგენდა საქართველოს უახლესი ისტორიის მანძილზე განხორციელებული სახელმწიფოებრივი რეფორმებიდან ერთ-ერთ პირველს, რომლის უმთავრესი მიზანი იყო კოლაფსში მყოფი ჯანმრთელობის დაცვის სისტემის აღდგენა, მასში თვისებრივად ახალი ურთიერთობების დამკვიდრება, რომელიც შესაბამისობაში იქნებოდა ქვეყნის პოლიტიკური და ეკონომიკური განვითარების მოთხოვნებთან.

მომზადდა ჯანმრთელობის დაცვის ორგანიზაციისა და მართვის ახალი მოდელის შესატყვისი სამართლებრივი ბაზა, რომელიც ეფუძნება რეორიენტაციის ერთიან კონცეფციას. მისი ძირითადი შემადგენელი ნაწილია კანონი „ჯანმრთელობის დაცვის შესახებ“. ის წარმოადგენდა ერთ-ერთ ყველაზე თანამედროვე სამართლებრივ დოკუმენტს, რომელშიც სრულყოფილად აისახა დემოკრატიული, საყოველთაო ჰუმანიზმისა და ადამიანის უფლებების დაცვის უმთავრესი პრინციპები. მიღებულ იქნა აგრეთვე კანონები „საექიმო საქმიანობის შესახებ“, „პაციენტთა უფლებების შესახებ“, „სამედიცინო დაზღვევის შესახებ“, „წამლისა და ფარმაცევტული საქმიანობის შესახებ“ და სხვა.

ნიშანდობლივია, რომ საქართველოში დაფინანსების ახალი სისტემის შექმნისას არჩევანი შეჩერდა სოციალური დაზღვევის მოდელზე. აღნიშნული არ იყო შემთხვევითი მოვლენა და მიზნად ისახავდა 1921 წელს ბოლშევიკების მიერ საქართველოს გასაბჭოების შედეგად იძულებით შეწყვეტილი პირველი დემოკრატიული რესპუბლიკის ევროპული სოციალური დაზღვევის მოდელის აღდგენას. აქვე აღსანიშნავია, რომ ჯანმრთელობის სოციალური დაზღვევის მოდელის არჩევით საქართველო ეხმიანებოდა საბჭოთა იმპერიის ნგრევის შედეგად ახლად განთავისუფლებული აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებში მიმდინარე პროცესებს. კერძოდ, რეგიონის 28 ქვეყნიდან 22-მა დანერგა ჯანმრთელობის სოციალური დაზღვევის სისტემა.

საფუძველი ჩაეყარა საზოგადოებრივი ჯანდაცვის ახალ მიდგომას, რომელიც მიზნად ისახავდა ქვეყანაში პრევენციული მედიცინისა და ეპიდემიოლოგიური ზედამხედველობის ეფექტიანი მექანიზმების ამუშავებას. ჩამოყალიბდა ევროპულ პრინციპებზე აგებული საზოგადოებრივი ჯანდაცვის ახალი ინფრასტრუქტურა, რომელიც მოიცავდა საზოგადოებრივი ჯანდაცვისა და სანიტარული ზედამხედველობისა და ჰიგიენური ნორმირების დეპარტამენტებს. საზოგადოებრივი ჯანდაცვის დეპარტამენტის დაქვემდებარებაში განისაზღვრა სამი ქვედანაყოფი: დაავადებათა კონტროლის ეროვნული ცენტრი, ჯანმრთელობის ხელშეწყობისა და დაავადებათა პროფილაქტიკის ცენტრი, სამედიცინო სტატისტიკისა და ინფორმაციის ცენტრი. დეცენტრალიზაციის მიზნით ჩამოყალიბდა საზოგადოებრივი ჯანდაცვის ორდონიანი სამსახურების სისტემა ცენტრალურ დონეზე და ადგილობრივ/მუნიციპალურ დონეზე. საზოგადოებრივი ჯანდაცვის დაფინანსება გადანაწილებული იყო ცენტრალურ და მუნიციპალურ დონეზე, ხოლო მენეჯმენტი და ადმინისტრირება – ცენტრალურ, რეგიონულ და მუნიციპალურ დონეზე. გეგმური იმუნიზაციის გაწყვეტილი ჯაჭვის აღდგენით მოხერხდა ინფექციური დაავადებების გავრცელების შეჩერება.

განსაკუთრებით აღსანიშნავია ლუგარის ცენტრის შექმნა, რომელიც დღეისათვის ერთ-ერთი საუკეთესო ბაზაა კავკასიის რეგიონში ბიოსამედიცინო სფეროსა და ბიოუსაფრთხოებაში სამეცნიერო კვლევებისათვის. ამოქმედდა ჯანმრთელობის ხელშეწყობის, მოსახლეობის სამედიცინო-პროფილაქტიკური გასინჯვებისა და ცხოვრების ჯანსაღი წესის დამკვიდრების ღონისძიებათა მართვის სისტემა.

რეორიენტაციის მნიშვნელოვან შემადგენელ ნაწილს წარმოადგენდა სტაციონარულ მკურნალობაზე ორიენტირებული საბჭოთა მედიცინის რეორიენტაცია პრევენციასა და პირველად ჯანდაცვაზე. საქართველო წარმოადგენდა ერთ-ერთ პირველ პოსტსაბჭოთა ქვეყანას, სადაც შემოღებულ იქნა პირველადი ჯანდაცვის მხარდამჭერი პოლიტიკა. შემუშავდა საოჯახო მედიცინის კონცეფცია. ჯანდაცვის სამინისტროში შეიქმნა პირველადი ჯანდაცვის დეპარტამენტი. ჩამოყალიბდა საოჯახო მედიცინის საზოგადოება. საოჯახო მედიცინა აღიარებულ იქნა აკადემიურ დისციპლინად და დაინერგა სამედიცინო სასწავლო პროგრამები. შემუშავდა პროგრამები, რომელთა მთავარ მიზანს წარმოადგენდა  ექიმების გადამზადება ოჯახის ექიმებად. საბჭოთა პერიოდში საუბნო-ტერიტორიული პრინციპით მოწყობილი პირველადი ჯანდაცვა, სადაც  პაციენტს არ ჰქონდა ოჯახის ექიმის არჩევის უფლება, შეიცვალა თავისუფალი არჩევანის პრინციპით. შედეგად, პაციენტს მიენიჭა ოჯახის ექიმის არჩევის უფლება. პირველადი ჯანდაცვის ორგანიზაციები დამოუკიდებელი იურიდიული პირები გახდნენ. სამედიცინო ორგანიზაციასა და ჯანდაცვის პერსონალს შორის ჩამოყალიბდა საკონტრაქტო ურთიერთობები. პირველადი ჯანდაცვის ორგანიზაციების დასაფინანსებლად შერჩეულ იქნა სულადობრივი დაფინანსების მეთოდი, რაც ხელს უწყობდა ექიმებს შორის კონკურენციის გაზრდას, სამედიცინო დახმარების მაღალი ხარისხით ჩატარების სტიმულს.

მმართველობის დეცენტალიზაციის მიზნით ჩამოყალიბდა ჯანდაცვის რეგიონული და მუნიციპალური ცენტრები. განხორციელდა სააფთიაქო ქსელისა და სტომატოლოგიური დაწესებულებების სრული განკერძოება.

საავადმყოფოებს მიენიჭათ მართვის სრული თავისუფლება. ისინი თავად გახდნენ პასუხისმგებელნი სამედიცინო მომსახურების მიწოდებასა და საავადმყოფოს რესურსების მოხმარებაზე. სამედიცინო ორგანიზაციების სახელმწიფო დაფინანსების ტვირთი გადანაწილდა ცენტრალურ და ადგილობრივ ხელისუფლებას შორის. საავადმყოფოების ბიუჯეტურ-მუხლობრივი დაფინანსება შეიცვალა მიზნობრივ-პროგრამული დაფინანსებით, რაც გულისხმობდა სამედიცინო დაწესებულებისა და ჯანდაცვის მუშაკის საქმიანობის ანაზღაურებას შესრულებული სამუშაოს მოცულობის, ხარისხისა და მნიშვნელობის ადეკვატურად. საავადმყოფოების დაფინანსების ახალი სისტემის შექმნისას არჩევანი შეჩერდა დიაგნოზებზე დაფუძნებული, წინასწარ დადგენილი და განფასებული სამკურნალო სტანდარტების, ე.წ. სამედიცინო ეკონომიკური სტანდარტებით დაფინანსების მოდელზე, რომელიც ითვალისწინებდა მსოფლიოში აღიარებული ხარჯთეფექტური მეთოდის, დიაგნოზთან შეჭიდული ჯგუფებით (DRG) დაფინანსების პრინციპებს. შემუშავდა ჰოსპიტალური სექტორის პრივატიზაციის გეგმა, რომელიც გულისხმობდა სექტორის სამ ჯგუფად დაყოფას: A ჯგუფის საავადმყოფოები სახელმწიფო საკუთრებაში უნდა დარჩენილიყო, B ჯგუფის საავადმყოფოები უნდა გადასულიყო კერძო საკუთრებაში, თუმცა მათ უნდა შეენარჩუნებინათ სამედიცინო პროფილი 10 წლის ვადით და C ჯგუფის საავადმყოფოები უნდა გაყიდულიყო როგორც უბრალოდ უძრავი ქონება. ჰოსპიტალური რეფორმა ითვალისწინებდა სამედიცინო ორგანიზაციების მესაკუთრეობის სხვადასხვა ფორმის, როგორც სახელმწიფო, ასევე კერძო მოგებიანი და არამოგებიანი სამედიცინო ორგანიზაციების განვითარების ხელშეწყობას, რაც გაზრდიდა სამედიცინო ორგანიზაციების მესაკუთრეობის ფორმებს შორის კონკურენციას და, შესაბამისად, ხელს შეუწყობდა პაციენტის მიერ მისთვის სასურველი, ფინანსურად ხელმისაწვდომი სამედიცინო დაწესებულების არჩევის შესაძლებლობას, სამედიცინო მომსახურების ხარისხის ამაღლებას და ჯანდაცვის ხარჯების შეკავებას.

სამედიცინო მეცნიერება გადავიდა გრანტული პრინციპით დაფინანსებაზე. მომზადდა სამედიცინო განათლების განვითარების სახელმწიფო პროგრამა, რომლის ფარგლებშიც დაინერგა განვითარებულ ქვეყნებში კარგად აპრობირებული სამეტაპიანი სისტემა – დიპლომამდელი საბაზისო განათლება, პოსტდიპლომური – სარეზიდენტო დახელოვნება და შემდგომი უწყვეტი სამედიცინო განათლება. რეორიენტაციის შედეგად საექთნო საქმე ჩამოყალიბდა დამოუკიდებელ პროფესიად, დიაგნოსტიკისა და მკურნალობის სახელმწიფო სტანდარტების შემუშავებამ, რომელიც დღეს საყოველთაოდ აღიარებული გაიდლაინებისა და პროტოკოლების წინამორბედი იყო, სამედიცინო საქმიანობის სუბიექტების ლიცენზირებამ და პერსონალის სერტიფიცირებამ შექმნა სამედიცინო მომსახურების ხარისხის სახელმწიფო კონტროლისა და უწყვეტი სამედიცინო განათლების სტიმულირების მექანიზმები.

ჯანმრთელობის დაცვის სისტემის რეორიენტაციამ შესაძლებელი გახადა ქვეყნის მოსახლეობის ჯანმრთელობის მდგომარეობის მკვეთრი გაუარესების პროცესის შეჩერება, მოსახლეობის სამედიცინო დახმარების ქაოსურად შექმნილი ბაზრის მოწესრიგების დაწყება, სახელმწიფოს, მეწარმისა და ინდივიდის რეალური ვალდებულებების გამოკვეთა და მისი აღსრულების ორგანიზება.

რეორიენტაციის შედეგად აუცილებელი გახდა თვისებრივად ახალი პრობლემების დროული გადაწყვეტა. ჩამოყალიბდა ჯანმრთელობის დაცვის სახელმწიფოებრივი მართვის ინსტიტუციური სტრუქტურები. დემოგრაფიული პროცესების სამედიცინო ასპექტების სახელმწიფოებრივი მართვის უზრუნველსაყოფად ჯანმრთელობის დაცვის სამინისტროში ჩამოყალიბდა დემოგრაფიის დეპარტამენტი, რომლის უპირველესი მიზანია საქართველოში შექმნილი მძიმე დემოგრაფიული ვითარების გაჯანსაღება. ამასთან ერთად, დეპარტამენტი განსაკუთრებულ ყურადღებას აქცევდა კავკასიის ხალხებთან დემოგრაფიული განვითარების სფეროში ყოველმხრივი და ურთიერთსასარგებლო თანამშრომლობის განვითარებას, მწვავე დემოგრაფიული პრობლემების დაძლევისთვის საერთო ძალისხმევის შემუშავებას, რაც შეიძლება, მნიშვნელოვანი დემოგრაფიული ფაქტორი გამხდარიყო მშვიდობიანი კავკასიის იდეის რეალიზების საქმეში.

სისტემის განვითარების ინტელექტუალური უზრუნველყოფისთვის შეიქმნა ჯანდაცვის მართვის ნაციონალური ცენტრი, ხოლო დაავადებათა გავრცელების მონიტორინგისა  და პრევენციისთვის – დაავადებათა კონტროლის ეროვნული ცენტრი. ამ ორი სრულიად ახალი ფუნქციებით აღჭურვილი დაწესებულების საქმიანობამ ბევრ სხვა სიკეთესთან ერთად შესაძლებელი გახადა, 1998 წლიდან დაწყებულიყო „ეროვნული მოხსენების საქართველოს მოსახლეობის ჯანმრთელობის მდგომარეობის შესახებ“ ყოველწლიური გამოცემა, რომელიც შესაბამისი წლის სტატისტიკური მონაცემების სრულყოფილი ანალიზის საფუძველზე  მზადდებოდა და დიდი სარგებლობა მოჰქონდა სახელმწიფოს პოლიტიკის სტრატეგიული მიმართულებების განსაზღვრასა და შედეგების შეჯამებაში.

ეროვნული მოხსენების საფუძველზე გადაიდგა შემდგომი მნიშვნელოვანი ნაბიჯი – შემუშავდა და 1999 წელს დამტკიცდა „საქართველოს ჯანმრთელობის დაცვის ეროვნული პოლიტიკა“ და „საქართველოს ჯანმრთელობის დაცვის განვითარების სტრატეგიული გეგმა 2000-2009 წლებისთვის“. ამ დოკუმენტებით განისაზღვრა მოსახლეობის ჯანმრთელობის დაცვის ძირითადი პრიორიტეტები, მიზნები, ამოცანები და მათი განხორციელებისთვის საჭირო რესურსები, რომლებიც ექსპერტულ გაანგარიშებებსა და საქართველოს ეკონომიკური განვითარების გრძელვადიან პროგნოზს ეფუძნებოდა.

განსაკუთრებულად უნდა აღინიშნოს, რომ საქართველო ჯანმრთელობის დაცვის სისტემის ინსტიტუციური რეფორმებით, ინოვატორი იყო არა მხოლოდ ყოფილი საბჭოთა კავშირის რესპუბლიკებს, არამედ ზოგადად აღმოსავლეთ ევროპის პოსტსოციალისტურ ქვეყნებს შორისაც. ჯანმრთელობის დაცვის სისტემის რეორიენტაციის წარმატებაში მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა საქართველოს მეგობარი ქვეყნების – აშშ-ის, გერმანიის, იაპონიის, დიდი ბრიტანეთის, შვედეთის, ნორვეგიისა და სხვათა მთავრობებისა და არასამთავრობო ორგანიზაციების, ავტორიტეტული საერთაშორისო ინსტიტუტების – ჯანმრთელობის მსოფლიო ორგანიზაციის, გაეროს ბავშვთა ფონდის, მსოფლიო ბანკისა და სავალუტო ფონდის – ინტელექტუალურმა და ფინანსურმა მხარდაჭერამ.

2003 წლის ცნობილი მოვლენების შედეგად შეიცვალა საქართველოს პოლიტიკური ხელმძღვანელობა.  ახალმა მთავრობამ უარი თქვა სოციალური დაზღვევის სისტემის ბისმარკის მოდელზე, რომელიც ყველაზე უკეთ ახდენს ჯანდაცვის სექტორისათვის დამატებითი სახსრების მობილიზებას და, შესაბამისად, მდგრად დაფინანსებას და გადავიდა ზოგადი გადასახადებით დაფინანსების (ბევერიჯი) მოდელზე, რითაც შეიწირა საქართველოში სოციალური დაზღვევის სისტემის განვითარების საწყისი ჩანასახები.

ცვლილებები შეეხო საზოგადოებრივი ჯანდაცვის სისტემასაც. საზოგადოებრივი ჯანდაცვის დეპარტამენტი შეერწყა დაავადებათა კონტროლის ეროვნულ ცენტრს და ჩამოყალიბდა დაავადებათა კონტროლისა და საზოგადოებრივი ჯანმრთელობის ეროვნული ცენტრი, რამაც შეასუსტა საზოგადოებრივი ჯანდაცვის როლი და მნიშვნელობა, რადგან დაავადებათა კონტროლის ცენტრი მხოლოდ ინსტრუმენტია საზოგადოებრივი ჯანდაცვის სისტემაში. შედეგად შემცირდა საზოგადოებრივი ჯანდაცვის მიმართ ცენტრალური და ადგილობრივი ხელისუფლების მხრიდან ყურადღება. უფრო მეტიც, გაუქმდა სანიტარული ზედამხედველობის სამსახური და მისი ცალკეული ფუნქციები სხვადასხვა სამინისტროსა და უწყებაში გადანაწილდა. სამსახურის გაუქმების გამო ზედამხედველობის გარეშე  დარჩა სხვადასხვა ობიექტი (მაგ., სამედიცინო ორგანიზაციები, სტომატოლოგიური კაბინეტები, სილამაზის სალონები), სადაც შესუსტდა სერვისის მიწოდების ხარისხისა და უსაფრთხოების ნორმებზე კონტროლი.

იმ დროს, როდესაც საქართველოს ჯანდაცვის სისტემაში მეტი აქცენტი კეთდება მკურნალობაზე, ვიდრე პრევენციაზე, მნიშვნელოვანია საზოგადოებრივი ჯანდაცვის და პრევენციული მედიცინის აღიარება ჯანდაცვის სისტემის განვითარების უმთავრეს პრიორიტეტად, საზოგადოებრივი ჯანდაცვის, ჰოსპიტალური სექტორისა და პირველადი ჯანდაცვის სამსახურების შემდგომი კოორდინირებული განვითარება, სახელმწიფო და კერძო სექტორების პარტნიორობა საზოგადოებრივი ჯანდაცვის სექტორის განვითარებაში.

საზოგადოებრივი ჯანდაცვის როლი განსაკუთრებით იზრდება თანამედროვე გლობალიზებულ სამყაროში, როდესაც აქტუალური გახდა ინფექციური დაავადებების ეპიდემიები და პანდემიები. გლობალიზებულ სამყაროში საზოგადოებრივი ჯანდაცვის გამოწვევები სცდება ეროვნულ საზღვრებს და ინტერესებს, ვინაიდან მას მოჰყვება უდიდესი გლობალური პოლიტიკური და ეკონომიკური შედეგები. შესაბამისად, თანამედროვე საზოგადოებრივი ჯანდაცვა განიხილება გლობალურ კონტექსტში და მოითხოვს საერთაშორისო რეგულაციებს, მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყანას შორის კოორდინირებულ თანამშრომლობაზე დაფუძნებულ ტრანსნაციონალურ ქმედებებს და გადაწყვეტილებებს.

იმის გათვალისწინებით, რომ ინფექციურ დაავადებებთან ბრძოლა უპირატესად საზოგადოებრივი სიკეთეა, ვიდრე კერძო, ინდივიდუალური სერვისი, ინფექციური დაავადებების ეპიდემიების ხანა მოითხოვს საზოგადოებრივი ჯანმრთელობის ღონისძიებების როლის ზრდას და ჯანდაცვის სექტორში სახელმწიფოსა და კერძო სექტორს შორის თანამშრომლობის შემდგომ გაღრმავებას.

ერთიანმა ნაციონალურმა მოძრაობამ უარი თქვა 1995 წელს შემუშავებულ ჰოსპიტალური სექტორის რეორიენტაციის გეგმაზე, რომელიც ითვალისწინებდა სამედიცინო ორგანიზაციების მესაკუთრეობის სხვადასხვა ფორმის  კონკურენციას. ასევე, ამოღებულ იქნა 1995 წელს შექმნილი სამედიცინო ეკონომიკური სტანდარტები, რომლებიც  აგებული იყო მსგავსი დიაგნოზების ჯგუფებით დაფინანსების მეთოდზე (DRG). საავადმყოფოები კერძო სადაზღვევო კომპანიებს გადაეცა იმ პირობით, რომ მათ უნდა განეახლებინათ ან აეშენებინათ თანამედროვე დონის საავადმყოფოები. გამომდინარე იქიდან, რომ ერთ მუნიციპალიტეტში ერთი სადაზღვევო კომპანია იყო წარმოდგენილი, კონკრეტული სადაზღვევო კომპანიები „კანონიერ“ მონოპოლისტებად გადაიქცნენ შესაბამის რაიონში. გარდა ამისა, დაზღვეულს ჩამოერთმევა არა მარტო სადაზღვევო კომპანიის, არამედ მისთვის სასურველი სამედიცინო ორგანიზაციის არჩევის უფლება, რადგან პაციენტი იძულებული გახდა, შემოფარგლულიყო მხოლოდ მის რაიონში მოქმედი სადაზღვევო კომპანიის მომსახურებით, რომელსაც ეს სადაზღვევო კომპანია ახორციელებდა თავისივე საკუთრებაში მყოფ კლინიკაში.  ამით დაირღვა ,,კანონი პაციენტის უფლებების შესახებ”. მონოპოლიების არსებობამ, ერთი მხრივ, ხელი შეუწყო სამედიცინო მომსახურებებზე ფასების ზრდას და, მეორე მხრივ, საფრთხეს უქმნიდა მომსახურების ხარისხს და ზღუდავდა სამედიცინო სერვისების თავისუფალი არჩევანის უფლებას.

2012 წელს ხელისუფლებაში მოსულმა ახალმა პოლიტიკურმა პარტიამ – „ქართული ოცნება – დემოკრატიული საქართველო“ – საგრძნობლად გაზარდა ჯანმრთელობის დაცვის დაფინანსების მოცულობა, გააუქმა სადაზღვევო კომპანიების მონაწილეობა სახელმწიფო ჯანდაცვითი პროგრამების მართვაში და ახლად შექმნილი „საყოველთაო ჯანდაცვის პროგრამის“ განხორციელება დააკისრა სოციალური მომსახურების სააგენტოს, რითაც მნიშვნელოვნად გაუმჯობესდა სამედიცინო მომსახურებისადმი ხელმისაწვდომობა.

„ქართული ოცნების“ მმართველობის პერიოდში ჯანმრთელობის დაცვის სისტემის ყველაზე მნიშვნელოვან პრობლემად საავადმყოფოების ოპტიმიზაციის პროცესის შეფერხებაა. ბოლო წლებში სამედიცინო ბაზარზე მომრავლებული საავადმყოფოები, რომელთა უმრავლესობის დაფინანსების ძირითადი წყაროა საყოველთაო ჯანდაცვის სახელმწიფო პროგრამა,  თითქოს მხოლოდ იმიტომ შეიქმნენ, რომ სახელმწიფოს ისედაც მწირი რესურსების ხარჯზე ეარსებათ. სწორედ ასეთი „ახალგამომცხვარი“ წვრილი საავადმყოფოების ზრდა და მათი ჩართვა საყოველთაო ჯანდაცვის სახელმწიფო პროგრამაში განაპირობებს ჯანდაცვის სახელმწიფო ხარჯების ზრდას და პროგრამით გათვალისწინებული ბიუჯეტის ყოველწლიურ ათეულმილიონიან დეფიციტს.

სტატისტიკური ინფორმაციით, 2011-წლიდან 2018 წლის ჩათვლით საავადმყოფოების რაოდენობა 229-დან 272-მდე გაიზარდა. დღეისათვის საქართველოში 1 მილიონ მოსახლეზე 79 საავადმყოფოა, რაც ძალიან მაღალი მაჩვენებელია სხვა ქვეყნებთან შედარებით. ჭარბი სამედიცინო ინფრასტრუქტურა ხშირ შემთხვევაში მოსახლეობის სამედიცინო საჭიროებების გათვალისწინების გარეშე იქმნება. საწოლთა ფონდის დატვირთვა მხოლოდ 47%-ია, მაშინ, როდესაც რენტაბელობის უზრუნველსაყოფად ეს მაჩვენებელი, მინიმუმ, 80% უნდა იყოს. საწოლთა არასათანადო დატვირთვა ზრდის მომსახურების ხარჯს და ამცირებს ხარისხს, რადგან პატარა კლინიკების განვითარებისა და მაღალტექნოლოგიურ აღჭურვილობაში ინვესტიციების შესაძლებლობა დაბალია. ასევე გასათვალისწინებელია, რომ საავადმყოფოების სიჭარბე ზრდის ადმინისტრაციულ ხარჯებს, რაც, საბოლოო ჯამში, განაპირობებს მომსახურების ფასის ხელოვნურ გაზრდას.

ხარისხიანი და ხარჯთეფექტური სერვისის მიღების ერთ-ერთი მექანიზმია ქვეყანაში აქტიური შესყიდვისა და სამედიცინო დაწესებულებების სელექციური, ანუ შერჩევითი კონტრაქტირების მექანიზმების დანერგვა. იგი გულისხმობს სახელმწიფო ჯანდაცვითი პროგრამის განსახორციელებლად იმ სამედიცინო დაწესებულებების კონტრაქტირებას, რომლებიც ფუნქციონირებენ განსაზღვრული სტანდარტებით. საქართველოში სამედიცინო დაწესებულებების სელექციური კონტრაქტირება სამშობიარო სახლებიდან დაიწყო. აუცილებელია სელექციური კონტრაქტირების დანერგვა სხვა პროფილის სამედიცინო დაწესებულებებშიც.

ჯანდაცვის ხარჯების შეკავებაზე გავლენას ახდენს სამედიცინო მომსახურების მიმწოდებლების ანაზღაურების შედეგზე დაფუძნებული დაფინანსების მეთოდების –გლობალური ბიუჯეტი და დიაგნოზთან შეჭიდული ჯგუფები (DRG) – დანერგვა, რაც ამცირებს სამედიცინო დაწესებულებისა და პერსონალის მიერ დაუსაბუთებელი ჰოსპიტალიზაციისა და ძვირად ღირებული პროცედურების დანიშვნის ხარჯზე საკუთარი შემოსავლების ზრდას.

მიზანშეწონილია ქვეყანაში სოციალური დაზღვევის განვითარების ხელშეწყობა, სადაც პასუხისმგებლობა ჯანმრთელობაზე თანაბრად და სამართლიანად გადანაწილდება სახელმწიფოზე, დამქირავებელსა და დაქირავებულზე. სოციალური დაზღვევის სისტემა უკეთ უზრუნველყოფს ხარჯების შეკავებას და ხელს უწყობს ნებაყოფლობითი დაზღვევის შევსებითი ფორმების განვითარებას. იგი გულისხმობს სამედიცინო დახმარების იმ სახეების დაფინანსებას, რომლებიც საერთოდ არ შედიან საყოველთაო ჯანდაცვის პროგრამაში, ან შედიან, მაგრამ დამატებითი დაზღვევით პაციენტს უჩნდება სამედიცინო მომსახურების მიმწოდებლის თავისუფალი არჩევის უფლება, რაც ამცირებს გეგმური სამედიცინო მომსახურების ან სპეციალისტთან კონსულტაციის ლოდინის პერიოდს.

საჭიროა საკუთრების სხვადასხვა ფორმის, როგორც სახელმწიფო, მუნიციპალური, კერძო მოგებიანი, ასევე არამოგებიანი სამედიცინო ორგანიზაციების და კერძო-სახელმწიფო პარტნიორობის მოდელის განვითარების ხელშეწყობა. ამით გაიზრდება სამედიცინო ორგანიზაციების საკუთრების ფორმებს შორის კონკურენცია, რაც ხელს შეუწყობს პაციენტის მიერ მისთვის სასურველი, ფინანსურად ხელმისაწვდომი სამედიცინო დაწესებულების არჩევის შესაძლებლობას, სამედიცინო მომსახურების ხარისხის ამაღლებას და ჯანდაცვის ხარჯების შეკავებას.

რესურსების ხარჯთეფექტიანად გამოყენების უმთავრესი მექანიზმია ქვეყანაში გამართული პირველადი ჯანდაცვის სისტემის არსებობა და ამ სერვისებზე მოთხოვნილების გაზრდა, რადგან ასეთ სისტემაში განსაკუთრებული ყურადღება ექცევა პრევენციული სერვისების მიწოდებას. პრევენციული ღონისძიებები ნაკლებად ხარჯიანია, ვიდრე დაავადებათა მკურნალობა, რადგან გაცილებით იაფია დაავადებათა თავიდან არიდება ან მისი განვითარების ადრეულ ეტაპზე აღმოფხვრა, ვიდრე უკვე ჩამოყალიბებული დაავადებების მკურნალობა.

2003 წლიდან შეიცვალა მიდგომა უწყვეტი სამედიცინო განათლების სისტემის მიმართ, რომლის მიხედვით სამედიცინო ბაზარი თვითრეგულირების მექანიზმებს უნდა დაჰყრდნობოდა, ხოლო სამედიცინო პერსონალს თვითგანვითარების პრინციპებით უნდა ეხელმძღვანელა. შედეგად, 2006 წლიდან სამედიცინო პერსონალის უწყვეტი სამედიცინო განათლება სავალდებულო პირობას აღარ წარმოადგენდა, რადგან გაუქმდა ექიმთა რესერტიფიცირების მექანიზმი.

დღეისათვის დამოუკიდებელი სამედიცინო საქმიანობის დამადასტურებელი სერტიფიკატი გაიცემა უვადოდ და ამ სერტიფიკატზე არ არის მიბმული მისი მიღების შემდგომ პროფესიული განვითარებისა და კვალიფიკაციის ამაღლების (ან შენარჩუნების) კრიტერიუმები. ექიმს არ ევალება რესერტიფიკაციის გავლა ან კრედიტ-ქულების დაგროვება. დღევანდელ მსოფლიოში ძნელად თუ მოიძებნება ქვეყანა, რომელშიც დამოუკიდებელი საექიმო საქმიანობის უფლების მიმნიჭებელ სერტიფიკატს თუ ლიცენზიას პერიოდული განახლება არ ესაჭიროებოდეს უწყვეტი პროფესიული განათლების სისტემაში მონაწილეობის გარეშე. ამიტომ საქართველოში მოქმედი სამედიცინო განათლების სისტემა (დიპლომამდელი განათლება, რეზიდენტურა, უწყვეტი სამედიცინო განათლება და პროფესიული განვითარება) საჭიროებს ცვლილებებს, სადაც გათვალისწინებული იქნება 1996 წელს შემუშავებული სამედიცინო განათლების რეფორმის კონცეფცია (სამედიცინო პერსონალის უწყვეტი სამედიცინო განათლების სავალდებულოობა), რომელიც ეყრდნობოდა მსოფლიოში არსებულ თანამედროვე გამოცდილებას.

საქართველოს უახლოესი წარსულის გამოცდილება გვიჩვენებს, რომ ჯანმრთელობის დაცვის სფეროს განვითარება, რომლის მიზანია მოსახლეობის ჯანმრთელობის შენარჩუნება და გაუმჯობესება, საჭიროებს სისტემურ მიდგომას. ფრაგმენტული, მხოლოდ რომელიმე მიმართულების რეფორმებს სასურველი შედეგის მოტანა არ შეუძლია. სისტემის სრულყოფაზე მიმართული ძალისხმევა მოითხოვს თანამიმდევრულობას, უწყვეტობას და მემკვიდრეობითობას. დაუშვებელია, რომ ის განიცდიდეს გაუთავებელ პერმანენტულ რყევებს. ქვეყანას განსაზღვრული უნდა ჰქონდეს ჯანმრთელობის დაცვის სისტემის რეფორმირების გრძელვადიანი სტრატეგიული მიმართულებები და სამოქმედო ხედვა, რაც ხელს უწყობს მის ეფექტიან და თანამიმდევრულ განვითარებას. სტრატეგიის შემუშავების პროცესში ჩართული უნდა იყოს დაინტერესებული მხარეების ფართო წრე. გრძელვადიანი პოლიტიკის განსაზღვრა ჯანმრთელობის დაცვის ზეპარტიული კონსენსუსის თემა და საგანი უნდა გახდეს. მიუხედავად მთავრობების ცვლისა, სტრატეგიული კურსი კარდინალურად არ უნდა იცვლებოდეს და მიღწეულის უარყოფა პოლიტიკური კონიუნქტურის ცვლილების გამო არ უნდა ხდებოდეს.

საქართველოს მოქალაქეები იმსახურებენ მაღალი ხარისხის, კვალიფიციური სამედიცინო დახმარების მიღების უფლებას, რომელიც საქართველოს კონსტიტუციითაა გარანტირებული.

ქართველ ერს უძველესი თვითმყოფადი სამედიცინო კულტურა და ტრადიციები გააჩნია, რომლის  განუყოფელი და მნიშვნელოვანი ნაწილია ქართული მედიცინა. მდიდარი და მრავალფეროვანი ქართული მედიცინა  ყოველთვის შეესაბამებოდა ეპოქის მოთხოვნილებებს და ზრუნავდა ქვეყნის ადამიანური კაპიტალის გაზრდაზე, რომელიც საზოგადოების თითოეული წევრის განათლების დონითა და ჯანმრთელობის მდგომარეობით განისაზღვრება.