სახელმწიფო ვალი საგარეო და საშინაო ვალისგან შედგება. საგარეო ვალი მთავრობისა და საქართველოს ეროვნული ბანკის საგარეო ვალს მოიცავს, საშინაო კი სახაზინო და სხვა სახელმწიფო ფასიან ქაღალდებს (სახელმწიფო ობლიგაციები ღია ბაზრის ოპერაციებისთვის, სახელმწიფო ობლიგაცია სებ-ისთვის). სახელმწიფო ვალის სიდიდის განსაზღვრისთვის შემდეგი ინდიკატორები გამოიყენება: ვალის ბიუჯეტის შემოსავლებთან, ექსპორტთან და მშპ-სთან პროცენტული თანაფარდობა. ყველა ამ კრიტერიუმს თავისი ზღვარი აქვს და საბოლოოდ სამივე ერთად ქვეყნის ფისკალურ მდგომარეობას გვიჩვენებს, თუმცა აღსანიშნავია, რომ ამ ინდიკატორებს შორის ყველაზე მნიშვნელოვანი მაინც ვალის ნომინალურ მშპ-სთან თანაფარდობის მაჩვენებელია. როგორც საერთაშორისო სავალუტო ფონდის მიერ არის ცნობილი, ვალის მდგრადობის შესანარჩუნებლად განვითარებული ქვეყნებისთვის ვალი მშპ-ის 60%-ს არ უნდა აღემატებოდეს, ხოლო განვითარებადი ქვეყნებისთვის – 50%-40%.
იმის განსაზღვრისთვის, თუ ზოგადად სახელმწიფო ვალის სიდიდე ქვეყნის ეკონომიკაზე რა გავლენას ახდენს, რამდენიმე ქვეყნის მაგალითი მიმოვიხილოთ.
<
როგორც გრაფიკიდან არის ნათელი, 2013 წელს ზემოთ მოხსენებულ ქვეყნებს შორის ვალის მშპ-თან ფარდობის ყველაზე მაღალი მაჩვენებელი ამერიკის შეერთებულ შტატებს – 111.7% და იაპონიას – 245% აქვს, ხოლო ყველაზე დაბალი მაჩვენებელი რუსეთს – 9.9% და საუდის არაბეთს – 5.3%.
როგორც ცნობილია, ქვეყნის განვითარების ყველაზე მნიშვნელოვან მაჩვენებელს მშპ ერთ სულ მოსახლეზე ნომინალურ ფასებში წარმოადგენს. მსოფლიო ბანკის კლასიფიკაციით დაბალი შემოსავლის მქონე ქვეყანაში მშპ ერთ სულ მოსახლეზე $1,035 ან ნაკლები უნდა იყოს (ბანგლადეში, კამბოჯა, უგანდა, ჰაიტი); დაბალ/საშუალო შემოსავლის მქონე ქვეყანაში $1,036-$4,085 (ფილიპინები, ინდოეთი, მოლდოვა, მაროკო); ზედა/საშუალო შემოსავლისთვის (upper-middle-income) $4,086-$12,615 (ბრაზილია, ტაილანდი, ბულგარეთი, სერბია) და მაღალი შემოსავლის მქონე ქვეყანაში კი – $12,616 და მეტი (ავსტრალია, სინგაპური, იტალია, ირლანდია). აქედან დაბალი და დაბალი/საშუალო შემოსავლის მქონე ქვეყნებს განვითარებად ქვეყნებს უწოდებენ. ამ კლასიფიკაციის მიხედვით, 2012 წელს ამერიკის შეერთებული შტატები მშპ-ის ერთ სულ მოსახლეზე – $51,749 ოდენობით და იაპონია – $46,720 მაჩვენებლით, კანადა, გერმანია, ნორვეგია, შვედეთი, საფრანგეთი, ლუქსემბურგი, რუსეთთან – $14,037 და საუდის არაბეთთან – $25,136 ერთად მაღალი შემოსავლის მქონე ქვეყნებში შედის. რაც შეეხება ჩინეთსა და აზერბაიჯანს, ისინი ზედა/საშუალო შემოსავლის მქონე ქვეყნებს მიეკუთვნება; ხოლო სომხეთი, საქართველოს მსგავსად, დაბალ/საშუალო შემოსავლის მქონე ქვეყნებს.
ვინაიდან საქართველოს 2013 წლის (მეოთხე კვარტალის) მშპ ერთ სულ მოსახლეზე ნომინალურ ფასებში არც მსოფლიო ბანკის და არც საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახურის მიერ ჯერ არ არის ცნობილი, ჩვენ 2013 წლის მეოთხე კვარტალის მშპ-ის წინასწარი რეალური ზრდის ტემპზე დაყრდნობით 2013 წლის მშპ ერთ სულ მოსახლეზე გამოვითვალეთ და დაახლოებით $3,623 მივიღეთ. შესაბამისად, ეს მონაცემი კიდევ ერთხელ ადასტურებს, რომ საქართველო მსოფლიო ბანკის კლასიფიკაციით დაბალ/საშუალო შემოსავლის მქონე ქვეყნებს მიეკუთვნება (2012 წელს მსოფლიო ბანკის მიხედვით მშპ ერთ სულ მოსახლეზე ნომინალურ ფასებში $3,490 იყო).
როგორც ამ მონაცემებიდან ვხედავთ, ვალის სიდიდე ქვეყნის ეკონომიკურ განვითარებაზე პირდაპირ არ არის დამოკიდებული; მისი მოცულობა ქვეყნის ფინანსურ სტაბილურობას განსაზღვრავს – მაკროეკონომიკური სტაბილურობის ინდიკატორს, რაც ქვეყნის ეკონომიკურ განვითარებაზე ზეგავლენას ირიბად ახდენს. ვალის მშპ-სთან გარკვეული პროცენტული თანაფარდობის შენარჩუნება ვალის მდგრადობისთვის არის მნიშვნელოვანი, თუმცა გარდა მდგრადობისა, არანაკლებ ქვეყნის გადახდისუნარიანობაა ყურადსაღები.
გადახდისუნარიანობა ქვეყნის გარკვეულ პერიოდში ორი მხარის შეთანხმებით გათვალისწინებულ, ვალის გარკვეული პროცენტისა და ძირის გადახდისთვის მზაობას უჩვენებს. შესაბამისად, ის ფაქტი, რომ ზოგ განვითარებულ ქვეყანას – მაგ. ამერიკას, იაპონიას, თუნდაც კანადას, გერმანიას ან საფრანგეთს დიდი ვალი აქვს, ნიშნავს, რომ ისინი გადახდისუნარიანები არიან და ამიტომ მათ დეფოლტი ნაკლებად ემუქრებათ (მოკლევადიან პერიოდში მაინც). მაგალითად, იგივე შეიძლება იყოს კერძო კომპანიების შემთხვევაშიც. კომპანიას, რომელსაც ვალი საერთოდ არ გააჩნია და მხოლოდ თავის მცირე კაპიტალზე მუშაობს, შეიძლება ნაკლებად ძლიერი იყოს და განვითარების ტემპიც ნაკლები ჰქონდეს; ხოლო კომპანიას, რომელსაც ბევრი ვალდებულება აქვს, ანუ მოზიდულ კაპიტალზე მუშაობს და ამ თანხებს წარმატებით და მოგებიანად მართავს-აბანდებს, მისი როგორც გადახდისუნარიანობა, ასევე განვითარების ტემპიც მაღალი იქნება. თუმცა გრძელვადიან პერიოდში (10-30 წელი) ვალი, რა თქმა უნდა, პრობლემას წარმოადგენს და ქვეყნებს მისი შემცირებისთვის გარკვეული გეგმები უნდა ჰქონდეთ (ჩამოწერა, რესტრუქტურიზაცია, გადავადება და ა.შ).
ვალდებულებების ცვლილების სტატისტიკა
რაც შეეხება საქართველოს სახელმწიფო ვალს, ვალდებულებების ზრდა 2008 წლიდან 2011 წლამდე მუდმივი ვარიაციებით ხასიათდება. 2011 წელს აღებული ვალის ოდენობა 2010 წელთან შედარებით თითქმის ნახევრდება და ის 712 მლნ ლარით იკლებს. ამის მიზეზი კი საქართველო-რუსეთს შორის ომის შემდეგ ქვეყანაში არსებული რთული ეკონომიკური მდგომარეობის გაუმჯობესებაა, რაც მშპ-ის ზრდის ტემპშიც გამოიხატა. 2008-2013 წლებში მშპ-ის ზრდამ მაქსიმუმს 2011 წელს – 7.2% მაჩვენებლით მიაღწია და შემდეგ ისევ კლება დაიწყო. ვალდებულებები 2012 წელს 2011 წელთან შედარებით იზრდება, ხოლო 2013 წელს მცირედით ისევ იკლებს. 2014 წელს 2013 წელთან შედარებით ბიუჯეტის გეგმით გათვალისწინებული ვალდებულებების ოდენობა 2.2-ჯერ იზრდება და 1,636 მლნ ლარს აღწევს. 2014 წელს 2008, 2009, 2010, 2011 და 2012 წლებთან შედარებით გეგმით გასასტუმრებელი ვალის მოცულობა განსაკუთრებით დიდია – 598 მლნ ლარი; თუმცა 2014 წელს გეგმით ასაღები ვალის ოდენობა – 1,636 მლნ ლარი გასულ წლებთან შედარებით გაცილებით უფრო მაღალ მაჩვენებელს წარმოადგენს.
როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ქვეყნის ეკონომიკისთვის მთავარი ვალის მდგრადობა და ქვეყნის გადახდისუნარიანობაა, ამიტომ საქართველოს სახელმწიფო ვალის მდგრადობისა და ქვეყნის გადახდისუნარიანობის საკითხი განვიხილოთ.
ვალის ზღვრული მოცულობა
სახელმწიფო ვალის ზღვრული მოცულობა (აკუმულირებული წლების განმავლობაში) 2004 წლიდან 2008 წლამდე კლების ტენდენციით ხასიათდება (ეკონომიკური აღმავლობის პერიოდი), 2008 წლიდან კი ზრდის ტენდენციით (რუსეთ-საქართველოს შორის ომის შემდგომი პერიოდი). 2008, 2009 და 2010 წლებში ვალები წინა წლებთან შედარებით საშუალოდ 1.2-ჯერ იზრდება. 2011 წლიდან (ეკონომიკური მდგომარეობის კვლავ გაუმჯობესების პერიოდი) კი სახელმწიფო ვალის ზრდის ტემპი კლებულობს და დაახლოებით 1-ამდე ჩამოდის. 2014 წელს ის კვლავ ზრდას იწყებს და 2013 წელთან შედარებით სახელმწიფო ვალის ზრდის ტემპი ისევ 1.2-ჯერ იმატებს.
სახელმწიფო ვალი პროცენტულად ნომინალურ მშპ-თან
2003 წლიდან 2007 წლამდე მთლიანი სახელმწიფო ვალის პროცენტული წილი ნომინალურ მშპ-თან მიმართებით კლების ტენდენციით ხასიათდება – კვლავ ეკონომიკის აღმავლობის გამო. 2007 წლიდან 2010-ის ჩათვლით კი ზრდის ტენდენციით – ისევ ომის შემდგომი პერიოდის გამო. 2010 წლიდან 2013 წლამდე ის ისევ კლებას იწყებს და 2013 წელს 32.2%-მდე ჩამოდის. 2014 წლის პროგნოზის მიხედვით, ეს მაჩვენებელი კვლავ იზრდება და 35.5% -ს აღწევს.
როგორც უკვე აღვნიშნეთ, საერთაშორისო სავალუტო ფონდის მიხედვით განვითარებადი ქვეყნებისთვის (მაგალითად საქართველოსთვის) სახელმწიფო ვალი მშპ-ის დაახლოებით 50%-40%-ს არ უნდა აღემატებოდეს; თუმცა, ამის მიუხედევად, საქართველოს პარლამენტის მიერ 2011 წელს მიღებული „ეკონომიკური თავისუფლების აქტის“ (ძალაში 2013 წლის 31 დეკემბრიდან შევიდა) მიხედვით, სახელმწიფო ვალი მშპ-ის 60%-ზე მეტი არ უნდა იყოს. ამ აქტის მხედველობაში მიღებით და ვალდებულებების ცვლილებების სტატისტიკის მონაცემებზე დაყრდნობით შეგვიძლია ვიმსჯელოთ, რომ 2014 წლის ბიუჯეტის პროგნოზით ასაღები – 1,636 მლნ ლარი ვალის ოდენობა და 10,410 მლნ ლარი ვალის ზღვრული მოცულობა, რაც მშპ-ის 35.5% წარმოადგენს, 2014 წელს საგანგაშო ნამდვილად არ იქნება. მთავარია, ვალის ასეთი ზრდის ტენდენცია მომავალშიც არ შენარჩუნდეს. მაგრამ თუ სავალუტო ფონდის დასკვნას მივყვებით (განვითარებადი ქვეყნებისთვის ვალის მშპ-თან 50-40% თანაფარდობასთან დაკავშირებით), მაშინ საქართველოს სახელმწიფო ვალის მდგრადობის საკითხი შედარებით უფრო დიდი რისკის ქვეშ დადგება.
რაც შეეხება საქართველოს გადახდისუნარიანობას, 2008 წლიდან მოყოლებული ქვეყანა ვალის გადახდის ყოველწლიურ გეგმას მეტწილად ასრულებს. მაგალითად, 2008 წელს სახელმწიფოს მიერ გადახდილმა ვალმა ამავე წლისთვის გეგმით გადასახდელი ოდენობის 99.2% შეადგინა. 2009 წელს გეგმა 98.6%-ით შესრულდა; 2010 წელს-97.9%-ით; 2011 წელს-99.9%-ით; 2012 წელს-96.7%-ით, ხოლო 2013 წელს – 96%-ით. რაც შეეხება 2014 და მომავალ წლებს, ქვეყნის გადახდისუნარიანობა აღებული ვალების რაციონალურ ხარჯვაზე იქნება დამოკიდებული. თუკი ვალები ისე იქნება გამოყენებული, რომ შემდეგ ის ქვეყანას დიდ უკუგებას მოუტანს, მაშინ ეს ხელს შეუწყობს როგორც ქვეყნის გადახდისუნარიანობის, ასევე განვითარების მაღალ ტემპზე გადასვლასაც.
შიდა ვალის აღებიდან მიღებული სახსრები ძირითადად ბიუჯეტის დასაფინანსებლად გამოიყენება. 2014 წელს სახელმწიფოს შიდა ვალის (წმინდა) ზრდა 600 მლნ ლარით არის განსაზღვრული, საიდანაც სახელმწიფო 600 მლნ ლარს კომერციული ბანკებიდან სესხულობს (ფასიანი ქაღალდების გამოშვების მეშვეობით) და სადაც 200 მლნ ლარს უკან კვლავ ბანკებს ასესხებს. 2014 წლის სახელმწიფო ბიუჯეტის მიხედვით 200 მლნ ლარი ეკონომიკის გრძელვადიანი რესურსით უზრუნველყოფის ხელშეწყობისთვის გამოიყენება. ეს გულისხმობს 2 და 5 წლის ვადიანობის სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდების ემისიას წინასწარ განსაზღვრული მოცულობით და მათ შეთავაზებას კომერციული ბანკებისთვის იმავე ვადითა და განაკვეთით, რაც აღემატება შესაბამისი ემისიის საპროცენტო განაკვეთს. შედეგად, კომერციულ ბანკებს გაუჩნდებათ გრძელვადიანი რესურსი ეკონომიკის დაკრედიტებისთვის (ბანკები დღესდღეობით დაკრედიტებისათვის ძირითადად მოკლევადიან დეპოზიტებს ფლობენ ლარში) და ექნებათ შესაძლებლობა ფასიანი ქაღალდები გამოიყენონ გირაოდ მოკლევადიანი მოთხოვნების დასაკმაყოფილებლად.
დამატებითი, 200 მლნ ემისიის სქემის გამოყენება სახელმწიფოს მიერ კერძო ბიზნესის საქმიანობაში პირდაპირ ჩარევას გამორიცხავს. აღნიშნული კომერციული ბანკებისთვის შესაძლებლობას წარმოადგენს და არა ვალდებულებას, რომ მიიღოს წვდომა დამატებით გრძელვადიან ფინანსურ რესურსზე. ეს კი ბანკებს შესაძლებლობას მისცემს გასცენ გრძელვადიანი კრედიტები და ხელი შეუწყონ ბიზნესის გარკვეულწილად განვითარებას. შესაბამისად, სახელმწიფოს კონტრაგენტს მხოლოდ კომერციული ბანკი წარმოადგენს და ეს ურთიერთობა განსაზღვრულია მხოლოდ ამ ტიპის ფასიანი ქაღალდების წესით და ფინანსთა სამინისტროსა და კომერციულ ბანკს შორის დადებული ხელშეკრულებით. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ეს მექანიზმი როგორც ბანკებს გარკვეული გრძელვადიანი რესურსით მოამარაგებს, ასევე საქართველოში ბიზნესის გარკვეულწილად განვითარებასაც შეუწყობს ხელს; თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ 200 მლნ ლარი არც იმდენად დიდი ოდენობის თანხაა, რამაც ქვეყანაში ბიზნესი მნიშვნელოვნად შეიძლება განავითაროს. 600 მლნ-დან დარჩენილი 400 მლნ ლარი კი ბიუჯეტის გადასახდელების დასაფინანსებლად გამოიყენება.
რაც შეეხება საგარეო ვალიდან მიღებულ სახსრებს, ის ძირითადად კონკრეტული პროექტების დასაფინანსებლად არის გნკუთვნილი. 2014 წელს სახელმწიფოს საგარეო ვალის (წმინდა) ზრდა 1,036 მლნ ლარით არის განსაზღვრული, საიდანაც ძირითადი თანხა ინფრასტრუქტურული პროექტების დასაფინანსებლად გამოიყენება; როგორიცაა, მაგალითად, მდგრადი ურბანული ტრანსპორტის განვითარების საინვესტიციო პროგრამა (აზიის განვითარების ბანკი) – 65 მლნ ლარი; აღმოსავლეთ-დასავლეთის ჩქაროსნული ავტომაგისტრალის ზესტაფონი–ქუთაისი–სამტრედიის მონაკვეთის მშენებლობა –რეკონსტრუქცია (იაპონიის საერთაშორისო თანამშრომლობის სააგენტო) – 89 მლნ ლარი; წყლის ინფრასტრუქტურის განახლების პროექტი II (ევროპის საინვესტიციო ბანკი, ევროკავშირი) – 51 მლნ ლარი და სხვა. 2014 წლის ბიუჯეტის გეგმის მიხედვით საქართველოს მრავალმხრივ კრედიტორებს შორის ყველაზე დიდი ვალი მსოფლიო ბანკის (3,294 მლნ ლარი) და აზიის განვითარების ბანკის (972 მლნ ლარი) მიმართ აქვს, ხოლო ორმხრივ კრედიტორებს შორის გერმანიის (589 მლნ ლარი) და იაპონიის მიმართ (350 მლნ ლარი).
როგორც საკითხის ანალიზიდან გამოვლინდა, დღესდღეობით საქართველოს სახელმწიფო ვალის მდგომარეობა არც იმდენად საგანგაშოა. იმის მიუხედავად, რომ საქართველო 2014 წელს გასულ წლებთან შედარებით განსაკუთრებით დიდი ოდენობის ვალის აღებას გეგმავს, ის მდგრადობას ჯერჯერობით მაინც ინარჩუნებს (როგორც „საქართველოს ეკონომომიკურ აქტში“ წარმოდგენილი ლიმიტებით, ასევე მსოფლიო სავალუტო ფონდის კრიტერიუმებითაც). მთავარია, რომ ვალის ასეთი ზრდის ტემპი მომავალშიც არ შენარჩუნდეს. თუ ვისაუბრებთ ქვეყნის გადახდისუნარიანობაზე, გასული წლების განმავლობაში ქვეყანა მასზე დაკისრებულ ვალდებულებებს უმეტესწილად ასრულებდა და ვალებს დროულად იხდიდა. რაც შეეხება მომავალში მის გადახდისუნარიანობას, ის ქვეყნის მიერ ფინანსური სახსრების რაციონალურ ხარჯვასა და მათ ეფექტიან მენეჯმენტზე იქნება დამოკიდებული.
(სტატია გამოქვეყნებულია Forbes Georgia-ის აპრილის ნომერში)
