თვალთა-ამხვევო ღამევ, მოდი და გადეფარე შემბრალებელის დღის ნაზ თვალებს! მაგ უხილავის, მოსისხლე ხელით შუა გასჭერ, წვრილად დაჰგლიჯე სიცოცხლის ძაფი, რაიც შიშის ჟრუანტელსა მგვრის…
უილიამ შექსპირი, „მაკბეთი“, აქტი 3, სცენა 2
(თარგმანი ივანე მაჩაბლისა)
ყველა მეცნიერებას, მისგან შორს მყოფი ადამიანებისთვის, შეესაბამება რაიმე ცნობილი პერსონალია და/ან ამ უკანასკნელთან დაკავშირებული რაიმე ფაქტოიდი. ფიზიკის შემთხვევაში ეს არის ნიუტონი და ის ვაშლი, თავზე რომ დაეცა (spoiler alert: არ დასცემია, მას უბრალოდ ვაშლის დაცემის პროცესმა დააინტერესა და დააფიქრა); გეოგრაფიაში ეს არის კოლუმბი და მოსაზრება, რომ მის გარდა დედამიწა ყველას ბრტყელი ეგონა (spoiler alert: იმ დროისთვის დაახლოებით 2000 წელი იყო გასული, რაც დედამიწის სიმრგვალე იყო ცნობილი; კოლუმბს, უბრალოდ, დედამიწის გარშემოწერილობა ბევრად პატარა ეგონა, ვიდრე სინამდვილეში აღმოჩნდა და, უბრალოდ, გაუმართლა, რომ ამერიკა დახვდა); ეკონომიკაში, ცხადია, ეს არის ადამ სმიტი და მისი „უხილავი ხელი“.
მეტაფორების ძალა, განსაკუთრებით დღევანდელ სამყაროში, უდავოა. მაგრამ უხილავი ხელი (რომელსაც, აწი, ბრჭყალების გარეშე დავწერ) სხვა ნებისმიერ ეკონომიკურ მეტაფორაზე გაცილებით უფრო ძლიერი აღმოჩნდა. ეს მით უფრო გასაკვირია, რაკიღა არც თავად სმიტი და არც ეკონომისტები, სმიტის შემდეგ დაახლოებით 170 წლის განმავლობაში, რაიმე დიდ მნიშვნელობას არ ანიჭებდნენ ამ, შექსპირისგან ნასესხებ, სიტყვებს. სმიტს სულ სამჯერ აქვს გამოყენებული ეს მეტაფორა – თითოჯერ „ერთა დოვლათში“, „ზნეობრივი გრძნობების თეორიაში“ და „ასტრონომიის ისტორიაში“, თუმცა ამ უკანასკნელში (იუპიტერის) უხილავი ხელი პირველად მხოლოდ 1971 წელს შენიშნეს.
მაშ, რას გულისხმობდა სმიტი და რატომ გახდა ეს მეტაფორა ესოდენ პოპულარული თითქმის ორი საუკუნის მერე? ცხადია, ბოლო 80 წლის მანძილზე უხილავი ხელის არაერთი ინტერპრეტაცია დაგროვდა. მე, რამდენიმე ავტორის სტატიებზე დაყრდნობით, ვეცდები ამათგან რამდენიმეზე ვისაუბრო, იმის საჩვენებლად, რომ სტანდარტული ინტერპრეტაცია, სულ მცირე, არ არის ერთადერთი სწორი.
პირველ რიგში, უნდა ითქვას, რომ „ზნეობრივი გრძნობების თეორიის“ უხილავი ხელი სულ სხვა უხილავი ხელია. იქ უხილავი ხელი მართავს მდიდრებს, რომლებიც „მიუხედავად საკუთარი ბუნებრივი ეგოიზმისა… იღვწიან რა მხოლოდ საკუთარი კომფორტისთვის და… საკუთარი გაუმაძღარი სურვილების დასაკმაყოფილებლად…. ისინი იმართებიან უხილავი ხელით, რათა ცხოვრების აუცილებლობების თითქმის ისეთ გადანაწილებას მიაღწიონ, რაც იქნებოდა, დედამიწა თანაბრად რომ განაწილებულიყო მის მცხოვრებლებს შორის“. ეს, უფრო ადრეული უხილავი ხელი, ზღუდავს მიწათმფლობლის გაუმაძღრობას და შედეგად მიღებულ სიჭარბეს ანაწილებს მასზე დამოკიდებულ „ათასებს“ შორის. ეკონომიკური ჟარგონით რომ ვილაპარაკოთ, „ზნეობრივი გრძნობების თეორიის“ უხილავი ხელი ქმნის მოთხოვნას, „ერთა დოვლათის“ უხილავი ხელი კი – მიწოდებას.
ტრადიციული მიდგომის მიხედვით, რომელიც პოლ სემუელსონისგან მოდის, „ერთა დოვლათის“ უხილავი ხელი არის მექანიზმი, რომლის მეშვეობითაც თითოეული ადამიანის ეგოიზმი სხვების საკეთილდღეო შედეგს იძლევა. მეოცე საუკუნის მეორე ნახევრის ყველაზე გავლენიანი (მილტონ ფრიდმანთან ერთად) ეკონომისტისთვის, თუმცა, სრულ ციტატას თუ შევხედავთ, ვნახავთ, რომ, პირველ რიგში, სმიტი საუბრობს სიტუაციაზე, როდესაც ადამიანს ურჩევნია ადგილობრივი მრეწველობის მხარდაჭერა უცხოურისას და სწორედ ამ დროს ის „…როგორც ბევრ სხვა შემთხვევაში, მართულია უხილავი ხელით, რათა მიაღწიოს შედეგს, რომელიც არ ყოფილა მისი განზრახვის ნაწილი. და არც ისაა ყოველთვის უარესი საზოგადოებისთვის, რომ ეს შედეგი მისი განზრახვის ნაწილი არ ყოფილა“; თავად შედეგი კი „საზოგადოებრივი ინტერესია“. ცხადია, რომ, დღევანდელი გადმოსახედიდან, თავისუფალი ბაზარი და ადგილობრივი მრეწველობის მხარდაჭერა, უცხოურის ხარჯზე, ცოტა არ იყოს, შეუსაბამო ცნებებია.
ზოგი ავტორი თვლის, რომ უხილავ ხელში სმიტი ე.წ. ფასების მექანიზმს გულისხმობდა, რომელიც, როგორც ცნობილია ყველასთვის, ვისაც მენქიუსთან შეხება ჰქონია, უზრუნველყოფს ბაზრის წონასწორობამდე მისვლას ისე, რომ საზოგადოებრივი კეთილდღეობა მაქსიმალურია. ავსტრიული სკოლის წარმომადგენლები ზოგჯერ აფართოებენ ამ მიდგომას და თვლიან, რომ უხილავი ხელი აღწერს, თუ როგორ მიიღწევა ყველასთვის საკეთილდღეო სოციალური წესრიგი, როგორც ინდივიდუალური ქმედებების განუზრახველი შედეგი. საქმე ისაა, რომ სმიტის კონტექსტი, მართლაც, გულისხმობს განუზრახველ შედეგებს, თუმცა ეს შედეგები ქვეყნის დაცულობასა და უსაფრთხოებას მოიცავს და არა რაღაც აბსტრაქტულ „სოციალურ წესრიგს“.
კიდევ ერთი ინტერპრეტაცია აიგივებს უხილავ ხელსა და კონკურენციას, რომელიც, როგორც ცნობილია, კარგია ყველასთვის. ეგ ინტერპრეტაცია, ცხადია, რაღაც კუთხით, ვალიდურია, თუმცაღა სმიტი არაერთხელ საუბრობს კონკურენციის მნიშვნელობაზე, აკრიტიკებს მონოპოლიას და აღნიშნავს, რომ ფიზიკური კაპიტალის ზრდის წინაპირობა მომჭირნეობაა, რომელიც სწორედ კონკურენციის შედეგია. მაგრამ ამ დროს ის არსად ახსენებს უხილავ ხელს, რაც, ჩემი აზრით, გამორიცხავს ამ უკანასკნელის ასეთ ინტერპრეტაციას. სმიტი საკმარისად ოსტატურად ფლობდა ენას და სტილს, რომ სასურველი მეტაფორები სწორედ იქ გამოეყენებინა, სადაც საჭირო იყო.
სხვა ინტერპრეტაციები (უილიამ გრამპის სტატიაზე დაყრდნობით) მოიცავს ორმხრივ სარგებელს გაცვლისას, ევოლუციურ პროცესს, კაპიტალის ექსპორტის შეზღუდვას და იმასაც კი, რომ ადამ სმიტმა უბრალოდ იხუმრა (რაკი სამჯერ ახსენა ერთმანეთთან შეუთავსებელ კონტექსტში). თავად გრამპს კიდევ ერთი ინტერპრეტაცია აქვს, რომლის მიხედვით კერძო ბაზარი ქმნის დადებით გარეგან ეფექტს, რომელიც ხელს უწყობს საზოგადოებრივი საქონლის, კერძოდ თავდაცვის უზრუნველყოფას.
მაშ, რატომ გვაქვს ამ თითქოსდა უწყინარი მეტაფორის ამდენი სხვადასხვა ინტერპრეტაცია? ჩემი აზრით, საქმე მის სიმარტივეშია. უხილავი ხელი იმდენად ელემენტარული იდეაა, რომ ყველა ეკონომისტი მასში სწორედ თავის იდეების დადასტურებას ხედავს ან იყენებს მას სხვათა იდეების გასაკრიტიკებლად. ავსტრიელები თავისას ხედავენ, კეინზიანელები – თავისას, სოციალისტები – თავისას. ჩემი აზრია, რომ ადამ სმიტი, რომელიც უხვად იყენებდა მეტაფორებს ყველა თავის ნაშრომში, დიდ მნიშვნელობას კონკრეტულად უხილავ ხელს არ ანიჭებდა – ვისაც წაუკითხავს მეთვრამეტე საუკუნის ინგლისური ლიტერატურა, მხატვრული იქნება თუ დოკუმენტური, დამემოწმება, რომ იმ პერიოდის მწერალთა ენა გაცილებით უფრო ხატოვანი და უხვსიტყვიანი იყო, ვიდრე დღევანდელი დინამიკური სამყაროა მიჩვეული. არ არის გამორიცხული, რომ სწორედ ამიტომაც არ მიუქცევია უხილავი ხელისთვის დიდი ყურადღება თითქმის არავის, პოლ სემიუელსონამდე. მეტაფორა ძლიერი იარაღია, მაგრამ ყოველთვის უნდა გვახსოვდეს, რომ მარჩიელობას თემაზე „რის თქმა უნდოდა ავტორს“, თავად ავტორთან, შესაძლოა, არაფერი საერთო ჰქონდეს და მით უმეტეს სიფრთხილე გვმართებს, ჩვენი (ან ნებისმიერი სხვა ადამიანის) ინტერპრეტაციის ერთადერთ ჭეშმარიტებად გამოცხადებისას.
