თენგიზ ვერულავა, ანა–მარია ფანცხავა

კავკასიის უნივერსიტეტი, ჯანდაცვის პოლიტიკის ინსტიტუტი

ინფორმაციით სავსე სამყაროში მნიშვნელოვანია მისი ცვალებადი გავლენის შესწავლა ადამიანის ქცევაზე და გადაწყვეტილების მიღებაზე. ადამიანის ცხოვრება რიცხვების, გრაფიკებისა და ცვლადების რთულ ლაბირინთშია მოქცეული. ინფორმაციას შეუძლია წარმართოს ჩვენი არჩევანი, გავლენა მოახდინოს ჩვენს გადაწყვეტილებებზე. თუმცა ინფორმაციის გავლენა ყოველთვის არ არის სარგებლიანი. ზოგჯერ ინფორმაციას შეცდომაში შეჰყავს ადამიანი, ამახინჯებს ჩვენს აღქმას რეალური სამყაროს შესახებ და გარკვეულ იდეოლოგიურ ჩარჩოებში გვაქცევს. ინფორმაციამ შეიძლება მიგვიყვანოს იმ გადაწყვეტილებამდე, რომელსაც შესაძლოა ნებაყოფლობით არ ავირჩევდით.

სტატიის მიზანია იმ კრიტიკული როლის შესწავლა, რომელსაც ინფორმაცია ასრულებს ადამიანის ქცევის ჩამოყალიბებაში. ხელმისაწვდომი და შესაბამისი ინფორმაცია მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს ქცევის ცვლილებაზე. საჭიროა ეფექტიანი საინფორმაციო სტრატეგიების ჩამოყალიბება საზოგადოებაში ნდობისა და მაღალი ჩართულობის გარემოს შესაქმნელად.

***

ინფორმაცია გადამწყვეტ როლს თამაშობს ადამიანის დამოკიდებულებისა და ქმედებების ჩამოყალიბებაში. ინფორმაციის გავრცელება მედიითა და საკომუნიკაციო არხებით აყალიბებს საზოგადოებრივ აზრს. მედია არა მხოლოდ ასახავს საზოგადოების ინტერესებს, არამედ ადგენს დღის წესრიგს გარკვეული საკითხების ხაზგასმით, რითაც გავლენას ახდენს საჯარო დისკუსიასა და პოლიტიკურ დღის წესრიგზე.

კარგად შემუშავებულ ინფორმაციას შეუძლია ცოდნის გაძლიერება და მოტივაციის ამაღლება ინდივიდებში. თუმცა ინფორმაციის ეფექტიანობა დამოკიდებულია მის შესაბამისობაზე, სიცხადესა და წყაროს სანდოობაზე.

ინფორმაციის ეფექტიანი გავრცელება არის ხიდი ცოდნასა და მოქმედებას შორის, რაც საშუალებას აძლევს ადამიანებს, გააკეთონ არჩევანი უფრო ჯანსაღი ქცევის ჩამოყალიბებისთვის. ქვემოთ მოცემულია რამდენიმე ძირითადი სტრატეგია, რომლებიც გასათვალისწინებელია:

• ტრადიციული მედია: გაზეთები, ტელევიზია და რადიო ათწლეულების განმავლობაში გამოიყენება ინფორმაციის გასავრცელებლად. ეს არხები ეფექტიანია ფართო აუდიტორიისთვის, მაგრამ შეიძლება არ ჰქონდეს ინტერაქტიულობა. ტრადიციულ მედიას, როგორიცაა საჯარო განცხადებები, რეკლამები და დოკუმენტური ფილმები, შეუძლია აამაღლოს ცნობიერება და მიაწოდოს ინფორმაცია რიგი საკითხების შესახებ. თუმცა მათი ცალმხრივი კომუნიკაციის ფორმატი ზღუდავს აუდიტორიის ჩართულობისა და გამოხმაურების შესაძლებლობებს, რაც, შესაბამისად, ამცირებს გავლენას ინდივიდებზე.
• ციფრული მედია: სოციალური მედიის პლატფორმები, ვებსაიტები და მობილური აპლიკაციები გვთავაზობენ ინფორმაციის ინტერაქტიულ და მიზანმიმართულ გავრცელებას. ციფრული მედია საშუალებას იძლევა, მივიღოთ განახლებული ინფორმაცია და გამოვიყენოთ აუდიტორიასთან ჩართულობა. სოციალური მედიის პლატფორმები, როგორიცაა Facebook-ი, Twitter-ი და Instagram-ი, საშუალებას აძლევს ორგანიზაციებს, გააზიარონ ინფორმაცია, ჩაერთონ აუდიტორიასთან და შექმნან ონლაინური თემები რიგი საკითხების გარშემო. მობილური აპლიკაციებით მომხმარებლებს შეუძლიათ მიიღონ პერსონალიზებული ინფორმაცია და ინსტრუმენტები, რათა თვალყური ადევნონ მათთვის საინტერესო და მათზე მორგებულ ინფორმაციას, რაც კიდევ უფრო ზრდის ინდივიდზე ინფორმაციის ზემოქმედებას.
• ინფლუენსერების როლი: ინფლუენსერებს შეუძლიათ მნიშვნელოვანი როლი შეასრულონ საზოგადოების აღქმისა და ქცევის ჩამოყალიბებაზე. ინფლუენსერებსა და სოციალური მედიის წამყვან სახეებს, ასევე, სახელმწიფო ლიდერებსა და ექსპერტებს, თავიანთი პლატფორმების საშუალებით, შეუძლიათ გავლენა მოახდინონ დიდ აუდიტორიაზე, მიაწოდონ სანდო ინფორმაცია და თავიანთ ქსელში მხარი დაუჭირონ სხვადასხვა პრაქტიკას. ვინაიდან და რადგანაც მათი მიმდევრები მიდრეკილნი არიან მათი ქცევისა და მანერების გამეორებისკენ, ეს გზა მეტად ეფექტიანია საზოგადოების ქცევის ცვლისა და მდგრადი განვითარების პრაქტიკაში.

ყალბი ამბები გახდა თანამედროვე საინფორმაციო ლანდშაფტის ფართოდ გავრცელებული ელემენტი, განსაკუთრებით, სოციალური მედიის პლატფორმების ფართო გამოყენების შემდგომ, რომლებიც ხელს უწყობენ ინფორმაციის სწრაფ გავრცელებას. ეს ფენომენი მნიშვნელოვან გამოწვევებს უქმნის საზოგადოებას, გაარჩიოს ფაქტობრივი და ყალბი ინფორმაცია, რამაც შეიძლება ღრმა გავლენა იქონიოს ქცევასა და გადაწყვეტილების მიღებაზე.

ყალბი ამბები შექმნილია მკითხველების მოსატყუებლად და ხშირად ვრცელდება პოლიტიკური, ფინანსური ან სოციალური მიზნებისთვის. ყალბი ამბები შეიძლება შეგვხვდეს მრავალი ფორმით, მათ შორის შეთითხნილი ისტორიები, შეცვლილი სურათები და შეცდომაში შემყვანი სათაურები. ყალბი ამბების ძირითადი მახასიათებლებია:

• განზრახ დაგეგმილი ტყუილი: დეზინფორმაციისგან განსხვავებით, რომელიც არის არასწორი ინფორმაცია და ვრცელდება შემთხვევით, დაგეგმვის გარეშე, ყალბი ამბები შეგნებულად არის შეთხზული, რათა შეცდომაში შეიყვანოს საზოგადოება.
• ყალბი ამბები ხშირად შექმნილია სენსაციური და განმაცვიფრებელი ხასიათით, მასში ასევე მრავლადაა ემოციებზე თამაში, რათა სოციალური მედიის პლატფორმებზე მეტი გაზიარება იყოს.
• ყალბი ამბები ხშირად ბაძავს ავტორიტეტული ახალი ამბების წყაროების სტილსა და ფორმატს, რათა გაზარდოს თავისი სანდოობა.

ყალბი ამბების გავრცელების რამდენიმე განსხვავებული მეთოდი არსებობს:

• მიკერძოება: ადამიანებს უფრო მეტად სჯერათ და უზიარებენ ინფორმაციას სხვებს, თუ არსებული ინფორმაცია მათ გონებაში დალექილი ინფორმაციის მცირედი ნაწილია. ეს მიკერძოება განსაკუთრებით ხშირია ყალბი ამბების კონტექსტში, რადგან ინდივიდები ხშირად ექვემდებარებიან მსგავსი ტიპის ინფორმაციას.
• ინფორმაციის ხელმისაწვდომობა: ადამიანები მიდრეკილნი არიან, გადაჭარბებულად შეაფასონ მათთვის ხელმისაწვდომი ინფორმაციის მნიშვნელობა. სოციალური მედიის პლატფორმებზე ყალბი ამბების მუდმივმა განახლებამ შეიძლება ყალბი ინფორმაცია უფრო გავრცელებული და სანდო გახადოს. შესაბამისად, ადამიანი რაც უფრო ხშირად იღებს სხვადასხვა ფორმით ცრუ ინფორმაციას, უფრო მაღალია შანსი, ის ამ ინფორმაციის მსხვერპლი გახდეს.
• ილუზორული სიმართლის ეფექტი: ცრუ ინფორმაციის განმეორებითმა ჩვენებამ შეიძლება გამოიწვიოს აღქმა, რომ ის სიმართლეა. ამ ეფექტს ამძაფრებს სოციალური მედიის ალგორითმული ბუნება, რომელიც ხშირად იმეორებს ერთი და იმავე შინაარსის ინფორმაციას. ამ შემთხვევაში მოქმედებს ადამიანის გონებაში დალექილი ინფორმაცია და ის ხელს უწყობს ადამიანს, აფიქრებინოს, რომ ინფორმაცია სანდოა.

ყალბი ამბები ხშირად მოქმედებს ადამიანის განწყობაზე. ის იმგვარადაა შექმნილი, რომ მართავს ემოციებს და აღვიძებს არარაციონალურობას, იყენებს შიშს, ბრაზს ან ზიზღს ძლიერი რეაქციების გამოსაწვევად. ემოციურმა აღგზნებამ შეიძლება შეაფერხოს კრიტიკული აზროვნება, რაც აიძულებს ადამიანებს, უფრო მეტად მიიღონ ცრუ ინფორმაცია შემოწმების გარეშე. მაგალითად, ყალბი ახალი ამბების სიუჟეტებმა ჯანმრთელობის ან პოლიტიკური სკანდალების შესახებ შეიძლება გამოიწვიოს შფოთვა ან შიში, რის შედეგადაც გაიზიარებენ და ირწმუნებენ ყალბ ინფორმაციას.

განსაკუთრებით შემაშფოთებელია ყალბი ამბების გავლენა პოლიტიკურ ქცევაზე. ყალბმა ამბებმა შეიძლება გამოიწვიოს პოლიტიკური შეხედულებების პოლარიზაცია, შეამციროს ნდობა ტრადიციული მედიისა და ინსტიტუტების მიმართ და არჩევნების შედეგებზეც კი გავლენა მოახდინოს.

ყალბი ამბები ასევე მოქმედებს ჯანმრთელობაზე. მაგალითად, ვაქცინების შესახებ დეზინფორმაციის გავრცელებამ ხელი შეუწყო ვაქცინაციის მიმართ ყოყმანს და მის ვაქცინაციის საწინააღმდეგო ქმედებების გავრცელებას. ანალოგიურად, COVID-19 პანდემიის დროს, მკურნალობისა და ვირუსის სიმძიმის შესახებ ცრუ ინფორმაცია გავლენას ახდენდა საზოგადოების ჯანმრთელობაზე. უფრო ფართო მასშტაბით, ყალბმა ამბებმა შეიძლება შეცვალოს სოციალური ქცევები სოციალური საკითხების შესახებ საზოგადოების აღქმის ფორმირებით. მაგალითად, იმიგრაციის შესახებ დეზინფორმაციამ შეიძლება ხელი შეუწყოს ქსენოფობიას და დისკრიმინაციულ ქცევებს. ყალბმა ამბებმა ასევე შეიძლება შეარყიოს სოციალური ერთიანობა სხვადასხვა სოციალურ ჯგუფში უნდობლობის გაღვივებით.

განათლების ამაღლება გადამწყვეტი ნაბიჯია ყალბი ამბების გავლენის წინააღმდეგ საბრძოლველად. განათლებას შეუძლია ინდივიდები აღჭურვოს ინფორმაციის კრიტიკულად შეფასების, მიკერძოების ამოცნობისა და წყაროების გადამოწმების უნარ-ჩვევებით. ამიტომ საჭიროა საგანმანათლებლო პროგრამების განხორციელება სხვადასხვა დონეზე როგორც სკოლებში, ასევე უნივერსიტეტებში და სწავლების სხვადასხვა პლატფორმაზე, რათა ხელი შეუწყოს საზოგადოების კრიტიკულ დამოკიდებულებას ინფორმაციის მიმართ.

ორგანიზაციები, რომლებიც იკვლევენ ფაქტებს, სასიცოცხლო როლს თამაშობენ ყალბი ამბების გარკვევაში. პლატფორმები, როგორიცაა Snopes-ი, FactCheck.org-ი და PolitiFact-ი, ამოწმებენ ინფორმაციის მიმართ წაყენებულ პრეტენზიებს და საზოგადოებას აწვდიან ზუსტ ინფორმაციას. სოციალური მედიის პლატფორმებს შეუძლიათ გამოიყენონ ალგორითმები ყალბი ამბების აღმოსაჩენად და გავრცელების შესაზღუდად. ალგორითმებს შეუძლიათ ყალბ ამბებთან დაკავშირებული შაბლონების იდენტიფიცირება, როგორიცაა სენსაციური ენა ან სანდო წყაროების არარსებობა და შეამცირონ მათი ხილვადობა ინტერნეტსივრცეში. თუმცა ამ მიდგომამ უნდა დააბალანსოს სიზუსტის აუცილებლობა ცენზურასა და სიტყვის თავისუფლებასთან დაკავშირებით, რათა არ შეიზღუდოს რეალური ინფორმაცია და სიტყვის თავისუფლება.

სოციალური მედიის გავლენა საზოგადოებაზე საკმაოდ დიდია. სოციალურ მედიას და ონლაინპლატფორმებს პირველი ადგილი უკავიათ ინფორმაციის გავრცელებაში (60%). შემდეგ ადგილებზეა საგანმანათლებლო დაწესებულებები (25%), ტრადიციული მედია (10%) და სხვა წყაროები (5%). ძირითად წყაროდ სახელდება სოციალური მედიის ისეთი პლატფორმები, როგორიცაა ფეისბუკი და ინსტაგრამი.

ციფრული მედია ინფორმაციის გავრცელების ეფექტიანი მექანიზმია. სოციალური მედიის პლატფორმები ბევრად უფრო ინტერაქტიული და მიმზიდველია, ვიდრე ტრადიციული მეთოდები. ამ თანამედროვე მედიასაშუალებებს აქვს პოტენციალი, მნიშვნელოვნად გაზარდოს ცოდნა და ეფექტიანად შეცვალოს ქცევა.

სოციალური მედიის პლატფორმები უამრავ ინსტრუმენტს გვთავაზობენ მიმზიდველი შინაარსის ინფორმაციის შესაქმნელად, როგორიცაა ვიდეო, ინფოგრაფიკა და ინტერაქტიული პოსტები. მათი გამოყენება შესაძლებელია დისკუსიების წახალისებისა და საზოგადოების ჩართულობის გასაძლიერებლად. სოციალური მედიის ინტერაქციული და მიმზიდველი ბუნების გამოყენებით შესაძლებელია შეიქმნას პლატფორმა ცოდნის გაზიარებისთვის და კითხვებზე პასუხის გასაცემად.

საზოგადოებისათვის ცნობილ სახეებთან პარტნიორობამ შეიძლება მნიშვნელოვნად გააფართოოს საინფორმაციო კამპანიები და გააძლიეროს მათი სანდოობა. ინფლუენსერებს შეუძლიათ გაუზიარონ პირადი ისტორიები თავიანთი პრაქტიკის შესახებ, მოუწოდონ თავიანთ მიმდევრებს მოქმედებისკენ და აჩვენონ მდგრადი ქცევების ყოველდღიურ ცხოვრებაში ჩართვის სიმარტივე და ეფექტიანობა. ინფლუენსერებს შეუძლიათ გაზარდონ გავლენა და შეცვალონ ადამიანის ქცევა სხვადასხვა კამპანიით.

ინფორმაცია უნდა იყოს ადვილად გასაგები. უნდა მოვერიდოთ აუდიტორიის გადატვირთვას ზედმეტი ინფორმაციის ან სპეციფიკური ტექნიკური ჟარგონის გამოყენებით. ამის ნაცვლად, ყურადღება უნდა გამახვილდეს მკაფიო, პრაქტიკული ნაბიჯების შეთავაზებაზე.

ამგვარად, ინფორმაცია არის საყრდენი, რომელზეც აგებულია ადამიანის ქცევა. მკაფიო, რელევანტური და უაღრესად სანდო ინფორმაციის გავრცელებით საზოგადოებას აქვს ძალა, ხელი შეუწყოს ყველასთვის უფრო მდგრადი მომავლის მშენებლობას.

სამომავლოდ ძირითადი აქცენტი უნდა იყოს მიმართული საზოგადოების ინტერესებზე ზედმიწევნით მორგებული საინფორმაციო კამპანიების განვითარებაზე. ეს კამპანიები დიდი ყურადღებით უნდა იყოს შემუშავებული, რათა მოერგოს სხვადასხვა აუდიტორიის სპეციფიკურ საჭიროებებსა და მისწრაფებებს. სანდო წყაროების გამოყენება უმნიშვნელოვანესია, რადგან ეს ხელს უწყობს ნდობისა და მაღალი ჩართულობის გარემოს. ინფორმაციის ეფექტიანი სტრატეგიები წარმოადგენს უფრო მდგრადი სამყაროსკენ ადამიანის ქცევის მნიშვნელოვანი და გრძელვადიანი ცვლილებების კატალიზატორს.