მორალური დილემა ტრადიციასა და ქრისტიანულ თანასწორობას შორის

ბიბლიის მიხედვით, პეტრე იმყოფებოდა ანტიოქიაში, ქალაქში, სადაც მრავალი გაქრისტიანებული წარმართი ცხოვრობდა. თავდაპირველად იგი თავისუფლად ინაწილებდა სუფრას წარმართებთან ერთად, რითაც სიმბოლურად გამოხატავდა იმას, რომ ქრისტიანობაში აღარ არსებობდა ეთნიკური და რელიგიური ბარიერები.

თუმცა, როდესაც იერუსალიმიდან ჩავიდნენ კონსერვატორი იუდეველი ქრისტიანები, პეტრემ თავი შეიკავა წარმართებთან ერთად ჭამისგან, რათა იუდეველების გულისწყრომა არ გამოეწვია.

ამ დროს პავლე მკაცრად ამხილებს პეტრეს: „მაგრამ, როდესაც დავრწმუნდი, რომ წრფელი გზით როდი მიდიან სახარებისეული ჭეშმარიტებისკენ, ყველას წინაშე ვუთხარი პეტრეს: თუკი შენ, იუდეველი, წარმართივით ცხოვრობ და არა როგორც იუდეველი, რატომ აიძულებ წარმართებს, იუდეველებივით იცხოვრონ?“ (გალატ. 2:14)

ეს შემთხვევა მორალურ და თეოლოგიურ დილემას წარმოგვიდგენს. პეტრეს ქმედება შეიძლება განვიხილოთ როგორც კულტურულად მოტივირებული კონფორმიზმის მცდელობა. იგი ცდილობდა, პატივი ეცა იუდეველთა ტრადიციული სტანდარტებისთვის. მაგრამ პავლესთვის გადამწყვეტი იყო ქრისტეს უნივერსალური ჭეშმარიტება, რომ ყველა ადამიანი თანასწორია ქრისტეში, მიუხედავად ეთნიკური წარმომავლობისა, წეს-ჩვეულებებისა თუ რელიგიური კანონებისა.

მორალი და კულტურული რელატივიზმი: ქრისტიანული და ჰუმანისტური პოზიცია

პავლეს მკაცრი რეაქცია აჩვენებს, რომ მორალური არჩევანი არ უნდა ემორჩილებოდეს მხოლოდ კულტურულ წნეხს. როდესაც კულტურული ტრადიციები ეწინააღმდეგება თანასწორობის, სოლიდარობისა და სიყვარულის უნივერსალურ პრინციპებს, მათი შენარჩუნება საზოგადოებრივი მშვიდობის სახელით აღარ შეიძლება ჩაითვალოს სამართლიან არგუმენტად.

პავლეს მხრიდან პეტრეს მხილება ხაზს უსვამს იმ პრინციპს, რომ კულტურული რელატივიზმი, როდესაც იგი ამართლებს უთანასწორობას, წინააღმდეგობაში მოდის ქრისტიანული (და ზოგადად ჰუმანისტური) ეთიკის საფუძვლებთან. ეს ბიბლიური ეპიზოდი მხარს უჭერს იმ მოსაზრებას, რომ თანასწორობა, სამართლიანობა და სოლიდარობა უნდა აღემატებოდეს ტრადიციულ ნორმებს, როცა ეს უკანასკნელნი არღვევს ადამიანის ღირსებას.

შეხედულებას, რომ სიმართლე, ცოდნა და მორალი დამოკიდებულია კონკრეტული კულტურის სტანდარტებსა და კონტექსტზე, რელატივიზმს უწოდებენ. ის ამტკიცებს, რომ არ არსებობს უნივერსალური, კულტურებისგან დამოუკიდებელი კრიტერიუმები, რომლებითაც ერთი კულტურის ღირებულებებს შეიძლება უფრო „სწორი“ ეწოდოს, ვიდრე მეორის. მაგალითად, თუ ორ კულტურას სხვადასხვა სტანდარტი აქვს მტკიცებულებისა და ჭეშმარიტების შესახებ, არ არსებობს გარედან, „ღმერთის თვალით დანახული” ობიექტური პოზიცია, საიდანაც ერთს უპირატესობა მიენიჭება.

თუმცა ეს არ ნიშნავს, რომ სიმართლე შეიძლება შეიქმნას მხოლოდ რწმენის საფუძველზე. კულტურული რწმენა ვერ განსაზღვრავს ობიექტურ ჭეშმარიტებას. მაგალითად, თუ რომელიმე კულტურაში ყველას სჯერა, რომ „წყალი“ არ არის H₂O, მაშინ არსებობს ორი შესაძლებლობა: ან ისინი ცდებიან, ან სიტყვა „წყალი“ ამ კულტურაში უბრალოდ სხვა ნივთიერებას ნიშნავს. ობიექტური ჭეშმარიტება — როგორიცაა წყლის ქიმიური შემადგენლობა — არ არის დამოკიდებული იმაზე, როგორ ესმით იგი კონკრეტულ კულტურაში.

რელატივიზმის მსგავსად, მორალური სუბიექტივიზმიც ეჭვქვეშ აყენებს უნივერსალური მორალური სტანდარტების არსებობას. მორალური სუბიექტივიზმი არის შეხედულება, რომ მორალური მოსაზრებები, როგორიცაა „ხარების ორთაბრძოლა არასწორია“, მხოლოდ ინდივიდუალური გრძნობებისა და შეხედულებების გამოხატულებაა. თუ ვინმე ფიქრობს, რომ ხარების ორთაბრძოლა არასწორია, მაშინ ეს მისთვის არასწორია და მეტი მსჯელობა საჭირო არ არის.

ეს მიდგომა გამოხატულია ჰამლეტის ცნობილ ფრაზაში: „არაფერია არც კარგი და არც ცუდი — მხოლოდ ჩვენი ფიქრი ხდის მას ასეთად“. თუმცა საჭიროა აღინიშნოს, რომ ჰამლეტის ეს მსჯელობა უფრო შემეცნებით რელატივიზმს შეეხება — როგორ ვუყურებთ და ვგრძნობთ მოვლენებს — და არ უნდა გამოიყენებოდეს მორალური არგუმენტის საფუძვლად. მორალურ მსჯელობაში, განსხვავებით შემეცნებითი აღქმისგან, გადამწყვეტი ფაქტორია, რამდენად თან სდევს არსებულ ქმედებას რეალური ზიანი და ადამიანის ღირსების შელახვა. თუმცა ამგვარ მოსაზრებას სიფრთხილით უნდა მივუდგეთ. ვთქვათ, ვინმე მართლა ფიქრობს, რომ ხარების წამება ან მრუშობისთვის ქალების ქვით ჩაქოლვა მისაღებია — უნდა ვაღიაროთ, რომ რადგან ის ასე ფიქრობს, ეს მისთვის მართებულია?

რა თქმა უნდა, არა. ფიქრი ვერ ქმნის მორალურ ჭეშმარიტებას. მორალი არ შეიძლება მხოლოდ ინდივიდის სურვილზე იყოს დამოკიდებული, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც ეს სურვილები სხვას ზიანს აყენებს. თუ ადამიანი თვლის, რომ წამება სწორია — ეს ვერ გახდება მორალურად მისაღები მხოლოდ იმით, რომ ის ამას გრძნობს ან თვლის.

ზოგი ქმედება — როგორიცაა სასტიკი მოპყრობა, ძალადობა, წამება — სცილდება სუბიექტურ გრძნობებს. ასეთ შემთხვევებში საჭიროა გონივრული მორალური საზღვრები და ზოგჯერ — უნივერსალური პრინციპებიც, რომლებიც ადამიანის ფუნდამენტურ უფლებებს და ღირსებას იცავს.

ამგვარად, მორალური სუბიექტივიზმი გვახსენებს, რომ ადამიანები განსხვავდებიან მორალურ შეხედულებებში. მაგრამ ეს არ ნიშნავს, რომ ყველა მოსაზრება თანაბრად მართებულია ან გაუკრიტიკებელია. ისევე როგორც უკიდურესი კულტურული რელატივიზმი, მორალური სუბიექტივიზმიც ვერ გამოდგება ჭეშმარიტების საბოლოო კრიტერიუმად. თუ ყველა მორალურ შეხედულებას გავამართლებთ მხოლოდ ინდივიდის განცდით, მაშინ აღარ შეგვეძლება ვიცავდეთ ჩაგრულს, ვუპასუხოთ ტანჯვას და ვებრძოლოთ უსამართლობას.

შესაბამისად, მორალურ საკითხებში აუცილებელია ბალანსი: ინდივიდის თავისუფლება და გამოცდილება უნდა ებჯინებოდეს ზოგად ჰუმანურ პრინციპებს — თანასწორობის, ღირსებისა და ზიანის მიუღებლობის იდეებს. ეს ბალანსი არის მორალური მსჯელობის საფუძველი თანამედროვე პლურალისტურ საზოგადოებაში.

ერთმანეთისაგან უნდა განვასხვაოთ ობიექტური ჭეშმარიტება — რომელიც ემყარება მტკიცე, უნივერსალურ ფაქტებს — და კულტურული რწმენები, რომლებიც ინტერპრეტაციას ექვემდებარება. მაგალითისთვის, წარსულში ადამიანებს სჯეროდათ, რომ დედამიწა ბრტყელი იყო. ეს არ ნიშნავდა, რომ დედამიწა რეალურად ბრტყელი იყო — არამედ მხოლოდ იმას, რომ ისინი ცდებოდნენ.

შესაბამისად, ორი მსოფლმხედველობრივი მიდგომა იკვეთება:

ობიექტივიზმი: ჭეშმარიტება არსებობს კულტურისგან დამოუკიდებლად; მეცნიერება აღწერს რეალობას ისეთს, როგორიც ის არის; კულტურული რწმენა არ ცვლის ფაქტებს.

რელატივიზმი: ყველა ცოდნა კულტურით შემოიფარგლება; მეცნიერებაც კულტურულ კონტექსტზეა დამოკიდებული; კულტურული რწმენა განსაზღვრავს, რას ვთვლით ჭეშმარიტებად.

სოციალური სამართლიანობა ისწრაფვის იმისკენ, რომ საზოგადოებაში არსებობდეს თანასწორობა, ადამიანის უფლებების დაცვა და უმცირესობების ინტერესების გათვალისწინება. მაგრამ ჩნდება კითხვა — უნდა არსებობდეს თუ არა უნივერსალური მორალური სტანდარტები, თუ თითოეულ კულტურას უნდა მიეცეს უფლება თავისი პრინციპებით მართოს სოციალური ურთიერთობები?

აქ ჩნდება რელატივიზმისა და უნივერსალიზმის დაპირისპირება.

კულტურული რელატივიზმი ამტკიცებს, რომ არ არსებობს ერთი „სწორი გზა“, რომ არც ერთი კულტურა არ არის უპირატესი სხვაზე. ყველა კულტურა თავის ჭეშმარიტებას ატარებს. რაც ერთ საზოგადოებაში სამართლიანად მიიჩნევა, შეიძლება სრულიად მიუღებლად ითვლებოდეს სხვაში. მისი დადებითი მხარეა კულტურული მრავალფეროვნების პატივისცემა. მაგრამ უკიდურეს ფორმებში ის აჩენს სერიოზულ მორალურ პრობლემებს: თუ ყველაფერს კულტურით ვამართლებთ, როგორ დაგმობთ ზოგიერთ საზოგადოებაში ქალთა გენიტალურ დასახიჩრებას? კასტურ დისკრიმინაციას ინდოეთში? ბავშვთა ქორწინებას?

თუ ყოველ ქმედებას გავამართლებთ მხოლოდ იმით, რომ „ეს მათი კულტურაა“, მაშინ მორალური კრიტიკის ძალას ვკარგავთ. მაგალითად, თუ ვიტყვით: „ქალთა გენიტალური დასახიჩრება აფრიკის ზოგ რეგიონში მისაღებია, რადგან ტრადიციაა“, ან „ინდოეთში კასტური ჩაგვრა კულტურული რეალობაა, ან ბავშვთა ქორწინება „პატრიარქალური ტრადიციაა“ და გარედან არ უნდა ჩავერიოთ“, მაშინ ჩაგვრის, ძალადობისა და უთანასწორობის ლეგიტიმაციას ვუწყობთ ხელს კულტურის სახელით.

ამიტომ ჩნდება კითხვა: სად გადის ზღვარი კულტურის პატივისცემასა და ადამიანის ფუნდამენტური უფლებების დაცვას შორის?

უნივერსალიზმის არგუმენტი

უნივერსალიზმი ამტკიცებს, რომ არსებობს ღირებულებები და უფლებები, რომლებიც ყველა ადამიანს ეკუთვნის და ყველა საზოგადოებამ უნდა დაიცვას მიუხედავად კულტურული თავისებურებებისა. მაგალითად: სიცოცხლის უფლება, თვითგამოხატვის თავისუფლება, თანასწორობა, ძალადობისგან დაცვა. სწორედ ამ პრინციპებზე დგას გაეროს ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია.

უნივერსალიზმის მიდგომა საშუალებას იძლევა, რომ გლობალურ დონეზე დავიცვათ ადამიანის უფლებები და შევწყვიტოთ ჩაგვრა, რაც განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ავტორიტარულ რეჟიმებში, სადაც ადგილი აქვს სისტემურ უთანასწორობას, ან ჩაგვრის მექანიზმების მქონე კულტურებში. თუმცა კრიტიკა ისმის, რომ უნივერსალიზმი ხშირად ეფუძნება დასავლურ ღირებულებებს და შეიძლება კონფლიქტში შევიდეს ადგილობრივ ტრადიციებთან და კულტურულ თვითმყოფადობასთან.

თანამედროვე სამყაროში რეალური დილემებია, მაგალითად, ჰიჯაბის ტარება — რელატივისტური მიდგომით, თუ ქალი თვითონ ირჩევს, ეს მისი კულტურული იდენტობის ნაწილია. უნივერსალისტური მიდგომით, თუ საზოგადოება აიძულებს, ეს სქესობრივი ჩაგვრაა. ასევე, მრავალცოლიანობა, რელატივისტური მიდგომით, ზოგ კულტურაში ნორმალურია. ხოლო უნივერსალისტური მიდგომით, ეს არღვევს გენდერულ თანასწორობას.

კრიტიკული პლურალიზმი: დაბალანსებული მიდგომა

კულტურა არ უნდა გახდეს მორალური პასუხისმგებლობისგან გაქცევის გზა. ტრადიციას ძალა აქვს, მაგრამ არა უპირობო სიმართლე. კულტურა ცვალებადია. იგი ყოველთვის ისტორიულ კონტექსტში იქმნება. რაც ერთ დროს მიღებული იყო (მონობა, ქალის უფლებების არარსებობა), დღეს მიუღებელია. ადამიანის ძირეული უფლებები კულტურის ზევით დგას. მაგალითად, გაეროს ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია ყველა კულტურას ავალდებულებს, დაიცვას პიროვნული ღირსება.

კულტურული თვითმყოფადობა და მორალური კრიტიკა არ არის ურთიერთგამომრიცხავი. შესაძლებელია პატივისცემა კულტურის მიმართ და ამავდროულად მასში არსებული მავნე პრაქტიკის უარყოფა.

თანამედროვე ეთიკურ დებატებში სულ უფრო პოპულარული ხდება კრიტიკული კულტურული პლურალიზმის მიდგომა, რომელიც აღიარებს კულტურული მრავალფეროვნების ღირებულებას, პატივისცემას კულტურული განსხვავებულობის მიმართ. მაგრამ ასევე იცავს ადამიანის ფუნდამენტურ უფლებებს. ამ პოზიციის მიხედვით, კულტურები უნდა იყოს დაცული და პატივცემული; მაგრამ თუ რომელიმე კულტურული პრაქტიკა არღვევს ადამიანის ფუნდამენტურ უფლებებს, ის ექვემდებარება მორალურ კრიტიკას.

რელატივიზმი გვეხმარება, რომ თავიდან ავიცილოთ ეთნოცენტრიზმი. თუმცა მხოლოდ რელატივიზმი საკმარისი არ არის ადამიანის უფლებათა დაცვისთვის. უნივერსალისტური ღირებულებები — როგორიცაა თანასწორობა, თავისუფლება, ღირსება — საჭიროა, რათა კულტურული განსხვავებულობის მიღმა ვიცავდეთ თითოეული ადამიანის კეთილდღეობას. სოციალური სამართლიანობის თანამედროვე დებატებში ეს ორი პოზიცია არ გამორიცხავს ერთმანეთს, არამედ დაბალანსებულად უნდა იქნეს გამოყენებული, ყოველი კონკრეტული შემთხვევის სპეციფიკიდან გამომდინარე.

კრიტიკული პლურალიზმის წარმატებული მაგალითია კანადაში მიღებული მრავალკულტურიანობის პოლიტიკა, რომელიც საშუალებას აძლევს ეთნიკურ და რელიგიურ ჯგუფებს, შეინარჩუნონ კულტურული თვითმყოფადობა, მაგრამ ამავე დროს ავალდებულებს მათ, დაიცვან კანადური კანონი, რომელიც ეფუძნება ადამიანის უფლებებს. კიდევ ერთი მაგალითია ევროპის ადამიანის უფლებათა სასამართლოს (ევროსასამართლოს) გადაწყვეტილებები, რომლებიც კულტურულ განსხვავებებს ითვალისწინებს, თუმცა ინდივიდის უფლებებს უმაღლეს ფასეულობად აყენებს.

მორალური პრობლემების გაანალიზება და ეთიკური არგუმენტაცია გარდაუვალი მოთხოვნაა იმ საზოგადოებისათვის, რომელიც ცდილობს, იყოს სამართლიანი, ჰუმანური და ინკლუზიური. მორალური სუბიექტივიზმის, კულტურული რელატივიზმისა და გლობალური პასუხისმგებლობის გააზრება ეხმარება ინდივიდს და საზოგადოებას, გააკეთონ არჩევანი არა მხოლოდ ემოციის, არამედ არგუმენტის საფუძველზე — განსაკუთრებით მაშინ, როცა საქმე ეხება სხვა ადამიანების ღირსებას, უფლებებსა და კეთილდღეობას.

საავტორო სვეტში გამოთქმული მოსაზრებები წარმოადგენს ავტორის პირად შეხედულებას და შესაძლოა, არ ასახავდეს რედაქციის პოზიციას.

თენგიზ ვერულავა

მედიცინის დოქტორი, კავკასიის უნივერსიტეტის პროფესორი