ეროვნულ ბანკში ჩამოყალიბებულია არცთუ უსაფუძვლო მოსაზრება, რომ ბიზნესმედია, საქართველოს ანალიტიკოსთა და რეპორტიორთა გუნდი ეწინააღმდეგება დედოლარიზაციის პროცესს. საკითხის ამგვარად წარმოჩენის უფლება მოსაზრების ავტორებს, ცხადია, აქვთ. მეტიც, მიგვაჩნია, რომ დედოლარაზაციის პროცესი ეს არის ჯანსაღი, ეკონომიკისთვის და ქვეყნის საფინანსო სისტემისთვის ცალსახად სასარგებლო გრძელვადიანი პროცესი, თუმცა მისი დანერგვა სრულად აცდენილია დროსა და სივრცეში არსებულ (ძველ პერიოდსაც ვგულისხმობთ) ეკონომიკურ ვითარებას, როგორც მისი დასტარტვის პერიოდი, ასევე რეგულაციების (შემოღებული შეზღუდვების) ადეკვატურობა და მასშტაბი. პოლიტიკოსებისა და ექსპერტების საყვარელ ტერმინოლოგიას დავესესხები: “არაპროპორციული ძალა“ იქნა გამოყენებული ბაზრის მოთამაშეების მიმართ. ჩვენს საქმიან არგუმენტებს კიდევ ერთხელ განვმარტავთ და ვამყარებთ შემდეგი არგუმენტაციით, რომ ჭეშმარიტი დედოლარიზაციის პროცესის წარმატებით გატარებისთვის საჭიროა, სულ მცირე, სამი პირობა:
1) მშპ-ის სტაბილურად მაღალი ზრდა;
2) ეროვნული ვალუტის სტაბილური კურსი;
3) ინფლაციის სტაბილური მაჩვენებელი (ტარგეტირება).
ლარის მიმართ ნდობას კარგად ასახავს ის, თუ რამდენად ანიჭებს მოსახლეობა მასში დაზოგვის უპირატესობას. ეროვნული ბანკის მონაცემებით, აპრილის მდგომარეობით, მოსახლეობის (შინამეურნეობების) დეპოზიტების მთლიანი მოცულობიდან, რაც 15.9 მილიარდ ლარს შეადგენს, 12 მილიარდი უცხოური ვალუტით განთავსებულ დეპოზიტებზე მოდის. პროცენტულად შინამეურნეობების დეპოზიტების დოლარიზაცია 75.7%-ია.
ისეთი ვალუტის შექმნა, რომლის მიმართაც მაღალი ნდობა იარსებებს, დაბალი შემოსავლებისა და განვითარებადი ეკონომიკების მქონე ქვეყნებისთვის განსაკუთრებით რთულია. ამიტომაც დედოლარიზაციაზე მუშაობა პირველ რიგში ქვეყნის ეკონომიკისა და საფინანსო სისტემის განვითარებასთან არის დაკავშირებული.
დედოლარიზაცია საქართველოში ინსტიტუციურ დონეზე დღის წესრიგში 2010 წელს დადგა. მაშინ ეროვნულმა ბანკმა ე.წ. ლარიზაციის პოლიტიკის ფარგლებში ეროვნული ვალუტის გამოყენების ხელშესაწყობად არაერთი ზომის გატარება დაიწყო. 2016 წლიდან კი ეს პოლიტიკა გაფართოვდა და მასში გაჩნდა რეგულაციური ინსტრუმენტები, რომლებმაც სავალუტო სესხების გაცემა შეზღუდა.
მაღალი დოლარიზაცია ფინანსური სტაბილურობის გარკვეულ რისკებს ქმნის და მონეტარული პოლიტიკის ეფექტიანობას მნიშვნელოვნად ამცირებს. მაღალი დოლარიზაცია კრიზისულ პერიოდებში ლიკვიდობის პრობლემას აღრმავებს და, რაც ყველაზე მთავარია, მნიშვნელოვნად ზღუდავს თავისუფლად მცურავი გაცვლითი კურსის მიერ შოკების შეწოვის უნარს. აღნიშნული რისკების გამო, ქვეყნები დოლარიზაციის შემცირებას სხვადასხვა პოლიტიკებით ცდილობენ. თუმცა, როგორც კვლევები აჩვენებს, წარმატებული დედოლარიზაციისათვის მაკროეკონომიკური ცვლადების სტაბილურობა, ეროვნული ვალუტის ორმხრივი მერყეობა, ადგილობრივი ვალუტის სანდოობა და განვითარებული კაპიტალის ბაზრებია მნიშვნელოვანი.
დედოლარიზაციის პოლიტიკა საქართველოში 2016 წლიდან გააქტიურდა. სხვადასხვა მაკროპრუდენციული ინსტრუმენტები აქტიურად იქნა გამოყენებული ლარიზაციის გასაზრდელად. თუმცა დეპოზიტების დოლარიზაცია ჯერ კიდევ ბევრად უფრო მაღალია, ვიდრე ეს იყო თუნდაც 2008 წელს. 2014-2015 წლებში დოლარის მკვეთრმა გამყარებამ გაუფასურების რისკის აღქმა გაამძაფრა, ამასთან ლარის გაუფასურების გრძელვადიანმა ტრენდმა და მიზნობრივი მაჩვენებლიდან გადახრილმა ინფლაციამ ადგილობრივი ვალუტის დაზოგვის ფუნქცია საგრძნობლად შეასუსტა, რასაც დეპოზიტების დოლარიზაცია ბუნებრივად მოჰყვა. თუმცა, ვინაიდან მაკროპრუდენციული მექანიზმებით სესხების დოლარიზაცია შემცირდა, საბალანსო უწყისის შეუსაბამობამ დამატებითი ზეწოლა შექმნა ლარის დასუსტებაზე.
თუ შევხედავთ დოლარიზაციის მაჩვენებლებს, რამდენიმე მნიშვნელოვანი მესიჯის ამოკითხვას შევძლებთ.
დოლარიზაციის შემცირების პირველი ტალღა 2002-2008 წლის ივლისამდე იყო (2008 წლის ომის დაწყებამდე), როდესაც სესხების დოლარიზაცია თითქმის 20 პროცენტული პუნქტით შემცირდა (84.5-იდან 64.9-მდე), ხოლო დეპოზიტების დოლარიზაცია თითქმის 28 პროცენტული პუნქტით შემცირდა (82.9-იდან 57.2-მდე). აღსანიშნავია, რომ დეპოზიტების დოლარიზაცია დღეს 10 პროცენტული პუნქტით მაღალია, ვიდრე ის იყო 2008 წლის ივლისში. დოლარიზაციის შემცირების მიზეზი მაკროეკონომიკური ფაქტორების გაუმჯობესება იყო. დოლარიზაციის შემცირების მეორე ტალღა ასევე უკავშირდება მაკროეკონომიკური მდგომარეობის გაუმჯობესებას და ის 2009 წლის მარტიდან – 2014 წლის დეკემბრის შუალედში გრძელდებოდა. ამ პერიოდში სესხების დოლარიზაცია 14.4 პროცენტული პუნქტით, ხოლო დეპოზიტების დოლარიზაცია 11.6 პროცენტული პუნქტით შემცირდა. ორივე პერიოდში შემცირება მაკროეკონომიკური გარემოს გაუმჯობესებით აიხსნება.
2016 წლიდან ეროვნულმა ბანკმა დედოლარიზაციის ღონისძიებებზე აქტიური მუშაობა დაიწყო, მნიშვნელოვნად გაზარდა სარეზერვო მოთხოვნების სხვაობა ლარითა და დოლარით მოზიდულ სახსრებზე. ამასთან, ლარიზაციის ჩარჩოს ფარგლებში აკრძალა ფიზიკური პირების მიერ დოლარით სესხების გაცემა 100,000 ლარამდე სესხებისათვის, ხოლო 2019 წლიდან ლიმიტი 200,000 ლარამდე გაიზარდა. სხვადასხვა მოსაზრებით, პოლიტიკა, რომელსაც დოლარიზაციის შემცირება უნდა გამოეწვია, საბაზრო ძალების წინააღმდეგ იყო მიმართული და კურსის გაუფასურებაზე შექმნა ზეწოლა, რამაც კიდევ უფრო გაზარდა დეპოზიტების დოლარიზაცია. აღსანიშნავია, რომ როდესაც დოლარიზაცია ბუნებრივად მცირდებოდა, მაკროეკონომიკური გარემოს გაუმჯობესების ხარჯზე, შემცირების ტემპი გაცილებით უფრო ძლიერი იყო. 2015 წლის დეკემბრიდან დღემდე კი სესხების დოლარიზაცია მხოლოდ 9 პროცენტული პუნქტით შემცირდა, ხოლო დეპოზიტების შემცირება კიდევ უფრო უმნიშვნელო იყო და მხოლოდ 3 პროცენტულ პუნქტს შეადგენდა. დეპოზიტების დოლარიზაცია დღეს ბევრად უფრო მაღალია, ვიდრე ეს იყო 2008 წელს ან 2010-2014 წლებში. ამასთან 2016 წლიდან დღემდე კურსიც მნიშვნელოვნად გაუფასურდა და ლარის გაუფასურებამ დოლარის მიმართ 2015 წლის დეკემბრიდან 2020 წლის აპრილამდე 24% შეადგინა.
ყველაზე ცხადად პოლიტიკის უარყოფითი გავლენა გაცვლით კურსზე 2019 წლიდან გამოიკვეთა, როდესაც მაკროეკონომიკური ფუნდამენტები ლარის გამყარებისკენ იყო მიმართული, თუმცა ლარი მაინც გაუფასურდა რუსეთის მიერ ფრენების აკრძალვამდეც, რამაც უარყოფითი მოლოდინების გზით კიდევ ერთი გაუფასურების ტალღა გამოიწვია.
- 2019 წლის იანვრიდან გაიზარდა ლარის სესხების ლიმიტი 100,000 ლარიდან 200,000 ლარამდე და მნიშვნელოვნად გამკაცრდა სესხის გაცემის პირობები, რამაც საგრძნობლად შეზღუდა დოლარის სესხების გაცემა;
- 2019 წლის იანვრიდან ეროვნულმა ბანკმა უცხოური ვალუტის ოფცია აამოქმედა, რომელსაც მხოლოდ უცხოური ვალუტის შესყიდვის ფუნქცია ჰქონდა. აღნიშნულმა გაუფასურების მოლოდინების გამწვავება განაპირობა;
- 2019 წლის იანვარ-მარტის პერიოდში მონეტარული პოლიტიკის განაკვეთი შემცირდა 50 საბაზისო პუნქტით, ხოლო აპრილში ეროვნულმა ბანკმა გაზარდა სესხის გირაოს ლიმიტი 25%-იდან 35%-მდე, რამაც მნიშვნელოვნად გააიაფა ლარის რესურსი;
- 2019 წლის იანვარ-ინვისის პერიოდში ეროვნულმა ბანკმა 11 ცალმხრივი ინტერვენციით 165 მლნ დოლარი ამოიღო ეკონომიკიდან; ჩვენს გუნდში ასევე არის ასეთი მოსაზრებაც, რომ 2019 წლის მაისიდან გაუფასურების ძირითადი მიზეზები შემდეგია: 1 ) 200 000 ლარამდე სესხების შეზღუდვა უცხოურ ვალუტაში (ძალაშია 2019 წლის იანვრის თვიდან ), რამაც, თავის მხრივ, გამოიწვია ლარის მიწოდების ზრდა და დოლარზეც გაზარდა მოთხოვნა (კლიენტებს უწევდათ ლარის სესხის აღება და თავიანთი მიმდინარე ვალდებულებების უცხოური ვალუტით გადაფარვა, რაც ქმნიდა დამატებით მოთხოვნას დოლარზე, ასევე კლიენტები, რომლებიც იღებნენ 2019 წლამდე სესხებს დოლარში, დამატებით დოლარის რესურსის მიმწოდებლები იყვნენ სავალუტო ბაზრისთვის. 2) მინიმალური რეზერვების ზრდა 20%-დან 30%-მდე 2018 წლის სექტემბრიდან 2019 წლის მარტის პერიოდში – რამაც ცალსახად შეზღუდა ბაზარზე დოლარის მიწოდება.
ლარის ბაზარი: მოთხოვნა გაიზარდა ლარის სესხების ლიმიტის ზრდითა და გაიაფებული ლარით. ლარისა და დოლარის იპოთეკური სესხების საპროცენტო განაკვეთებს შორის სხვაობა ისტორიულ მინიმუმამდე შემცირდა. ეროვნულმა ბანკმა დააკმაყოფილა გაზრდილი მოთხოვნა, რათა ახალი რეგულაციებით კრედიტის ზრდა არ შეფერხებულიყო. ლარის ფასი შერბილებული მონეტარული პოლიტიკითა და გირაოს გაფართოებით შეამცირა და მოთხოვნილი რესურსი რეფინანსირების გზით მიაწოდა ბაზარს.
შედეგად: ლარი მნიშვნელოვნად გაუფასურდა გავრილოვის ღამემდეც, მაშინ როდესაც უცხოური ვალუტის შემოდინება გაზრდილი იყო, დეფიციტი ისტორიულად მცირდებოდა, დოლარის ფასი ისტორიულად დაბალ ნიშნულზე ნარჩუნდებოდა და რეგიონის ვალუტებს გამყარების გამოხატული ტრენდი ჰქონდათ.
გავრილოვის ღამის შემდეგ გაუფასურების მოლოდინები კიდევ უფრო გაძლიერდა და დეპოზიტების დოლარიზაცია გაიზარდა, საბალანსო უწყისის შეუსაბამობა ახალი ტალღით დააწვა ლარის გაუფასურებას. გაუფასურება ინფლაციაში მალევე აისახა და ეროვნულ ბანკს სავალუტო ინტერვენციების გაკეთება და მონეტარული პოლიტიკის მკვეთრად გამკაცრება მოუწია. დოლარისა და ლარის სესხებს შორის საპროცენტო განაკვეთი გაიზარდა, რამაც დოლარის სესხების ზრდა და არარეზიდენტების მიერ სახაზინო ვალდებულებების მიმართ ინტერესის გაზრდა გამოიწვია. შედეგად, შემოდგომიდან ლარმაც დაიწყო გამყარება.
დასკვნა: როდესაც დოლარიზაცია ბუნებრივად მცირდებოდა, შემცირების ტემპი და ლარისა და მონეტარული პოლიტიკის სანდოობაც უფრო მაღალი იყო. დედოლარიზაციის აქტიურმა ღონისძიებებმა ლარის რესურსი მნიშვნელოვნად გააიაფა, ლარზე მოთხოვნა გაზარდა და ეროვნულმა ბანკმაც მოთხოვნილი რესურსი ბაზარს მიაწოდა, ამავდროულად, დოლარი ამოიღო ეკონომიკიდან, დოლარის სესხებიც ნაწილობრივ შეზღუდვებით და ნაწილობრივ დაბალი საპროცენტო დიფერენციალით შეიზღუდა, რამაც, საბოლოო ჯამში, ლარის გაუფასურება განაპირობა. გაუფასურებამ ინფლაცია გაზარდა, ეროვნულ ბანკს მოუწია მონეტარული პოლიტიკის მნიშვნელოვანი გამკაცრება და შედეგად 2020 წლის მსოფლიო გამოწვევას შევხვდით უფრო მაღალი ინფლაციით, მაღალი რეფინანსირების განაკვეთითა და გაუფასურებული ლარით.
პოსტკრიპტუმის სანაცვლოდ: რატომ განხორციელდა ყოველგვარი დამატებითი შეზღუდვებისა და მძიმე რეგულაციების გარეშე დედოლარიზაციის პროცესი უფრო წარმატებული შედეგებით 2003-2012 წლებში? ეს ჩვენი შემდეგი ედიტორიალის თემა იქნება.
