საქართველოს ეროვნულმა ბანკმა საქართველოს მთავრობასთან ერთად შეიმუშავა დედოლარიზაციის ღონისძიებები, რომელთა მიზანია: ა) ეკონომიკური ზრდის ხელშეწყობა; ბ) ლარის გაუფასურებისთვის ხელის შეშლა და გ) საზოგადოების იმ ნაწილის დაცვა რეალური შემოსავლების კლებისგან (ლარის გაუფასურებისგან მოსალოდნელი ზარალის გამო), რომელთაც სესხი უცხოურ ვალუტაში აქვთ აღებული. ამასთან, ეროვნული ბანკი ამტკიცებს, რომ შემუშავებული ღონისძიებები ეყრდნობა საერთაშორისო სავალუტო ფონდის რეკომენდაციებს. გავაანალიზოთ შესაძლო ეკონომიკური შედეგები საქართველოსთვის.
2007-2008 წლის გლობალური საფინანსო კრიზისის შემდეგ, საერთაშორისო საფინანსო ინსტიტუტებმა შეიმუშავეს საფინანსო სისტემის რეგულირების ახალი სტანდარტი, რომლის იმპლემენტაციაც ურჩიეს წევრი ქვეყნების ცენტრალურ ბანკებს. აღნიშნული სტანდარტი ბაზელ III-ის სახელით არის ცნობილი. სტანდარტის მიხედვით, ძირითადი ყურადღება მახვილდება: ა) (რეგულირებადი) კაპიტალზე მოთხოვნების გამკაცრებაზე, ბ) შესაბამისი ლიკვიდობის გადაფარვის კოეფიციენტის გაზრდასა და გ) მაკროპრუდენციული ინსტრუმენტების განვითარებაზე, რაც ხაზგასმით არის წარმოდგენილი დედოლარიზაციის ღონისძიებებშიც (მეორე და მერვე). რადგან სტატიის მიზანია არა ბაზელ III-ის შეფასება, არამედ იმის გაანალიზება, თუ რამდენად უზრუნველყოფს შემოთავაზებული ღონისძიებები დასახული მიზნების მიღწევას, პირობითად დავუშვათ, რომ ბაზელ III-ის სტანდარტის დანერგვა მოცემულობაა. (ა) და (ბ)-მ უნდა უზრუნველყოს შესაბამისი ფინანსური ბუფერის წარმოქმნა, რომლის გამოყენებაც შესაძლებელი გახდება ფინანსური კრიზისების პერიოდში, რაც საფინანსო ინსტიტუტებს შესაძლო გაკოტრებისგან დაიცავს. შესაბამისად, (ა) და (ბ) მიმართულებას არანაირი კავშირი არა აქვს დედოლარიზაციის საკითხთან. დედოლარიზაციის საკითხს ეხება სწორედ (გ) მიმართულება, რადგან იგი გულისხმობს ფინანსური რეგულირების იმდაგვარი მაკროინსტრუმენტების გამოყენებას, რომლებმაც უნდა შეამსუბუქოს ფინანსური რისკის გავლენა საზოგადოებაზე. საფინანსო რისკში უნდა მოვიაზროთ ნებისმიერი რამ, რაც უკავშირდება ფინანსური ვალდებულების შეუსრულებლობის ალბათობის გაზრდას. ბუნებრივია, ლარის გაუფასურება ამცირებს იმ სუბიექტების რეალურ შემოსავალს, რომელთაც სესხი – უცხოურ ვალუტაში, შემოსავალი კი ეროვნულ ვალუტაში აქვთ. შესაბამისად, იზრდება სესხის ვერდაფარვის რისკი, რაც პრობლემას უქმნის კომერციული ბანკის აქტივებს და ამდენად, საფინანსო უსაფრთხოებას მთლიანობაში. სწორედ ამ კონტექსტში აღიქვამს ეროვნული ბანკი დოლარიზაციის მაღალ დონეს მტრის ხატად და იწყებს დედოლარიზაციის ღონისძიებებს (პირველი, მეექვსე, მეშვიდე, მერვე, მეცხრე და მეათე). 2-5-ს მხოლოდ ირიბი და, მასშტაბიდან გამომდინარე, ისიც უმნიშვნელო გავლენა შეიძლება ჰქონდეს ამ პროცესზე). დააჩქარებს კი ყველაფერი ეს ეკონომიკის ზრდის პროცესს? გავაანალიზოთ შესაძლო ეკონომიკური შედეგები თანამიმდევრულად.
ფაქტია, კომერციულ ბანკებს უჩნდებათ ლარში შედარებით დაბალ საპროცენტო განაკვეთში სესხის გაცემის, ხოლო მოქალაქეებს უცხოურ ვალუტაში სესხის აღებაზე უარის თქმის მოტივაცია. განსაკუთრებით კი იმ მოქალაქეებს, რომელთაც ასეთი სესხი 2015 წლის პირველ იანვრამდე აქვთ აღებული, რადგან შეუძლიათ დოლარის ლარში გადაყვანა საბაზრო ფასთან შედარებით 20 პუნქტით იაფად, თუ სესხის გალარებას გადაწყვეტენ. სავალუტო რისკისგან მოქალაქეები მართლაც დაცულები არიან, რადგან ლარის შემდგომი გაუფასურება ვერ მოახდენს გავლენას მათ რეალურ შემოსავალზე. ნაწილობრივ აღნიშნული პრობლემა ეხსნებათ კომერციულ ბანკებსაც, რადგან მათი ვალდებულებები დოლარის ნაცვლად ეროვნულ ვალუტაში იქნება წარმოდგენილი (სავარაუდოდ, ეროვნული ბანკი მისცემს სესხს კომერციულ ბანკებს უცხოურ ვალუტაში სავალუტო რეზერვებიდან, ხოლო სანაცვლოდ სესხის დაფარვას კომერციულ ბანკებს მოსთხოვს ლარში). თითქოს მომხიბლავი წინადადებაა, მაგრამ სინამდვილეში ლარის გაუფასურებით გამოწვეული საფინანსო რისკის პრობლემა ამით არ მცირდება. ეროვნულმა ბანკმა უნდა შეივსოს სავალუტო რეზერვები. შესაბამისად, ლარის გაუფასურების შემთხვევაში მას აქვს შემდეგი არჩევანი:
– სავალუტო რეზერვები უნდა შეიმციროს;
– მონეტარული პოლიტიკა გაამკაცროს;
– ლარის მასა გაზარდოს (სხვადასხვა ინსტრუმენტი გამოიყენოს, რომ $1-ში მეტი ლარი გადაიხადოს).
პირველი შემთხვევა ჩვენთვის ცნობილი სავალუტო ინტერვენციის ტოლფასია. ეროვნული ბანკი სავალუტო რეზერვებს ასე მარტივად ვერ დათმობს და ყველა ვთანხმდებით, რომ სავალუტო რეზერვის ხარჯვას მხოლოდ დროებით შეუძლია ლარის გაუფასურების შეჩერება. რეზერვის ხარჯვის გავლენა ლარის გაუფასურებაზე ნულის ტოლია, როდესაც ლარის გაუფასურების მიზეზი არის ეკონომიკური ზრდის დაბალი ტემპი ან/ და ე.წ. ფუნდამენტალური ფაქტორები. მეორე შემთხვევა პირდაპირ გულისხმობს ლარის საპროცენტო განაკვეთის გაზრდას და ეს ორივე მოქმედება დედოლარიზაციის პროცესს ეწინააღმდეგება. დიდი ალბათობით ეროვნული ბანკი აირჩევს მესამე გზას. ცალსახაა, რომ მონეტარული პოლიტიკის გავლენა ეკონომიკაზე გაიზრდება, შესაბამისად, ლარის გაზრდილი მასა მოკლე პერიოდში კიდევ უფრო მეტად იმოქმედებს ლარის გაუფასურებაზე და კიდევ უფრო მეტი საფრთხე შეექმნება სავალუტო რეზერვს, რაც ეროვნულ ბანკს უფრო რთული არჩევანის წინაშე დააყენებს (რადგან წინა პერიოდთან შედარებით რეზერვი უფრო მეტად უნდა შემცირდეს, ან საპროცენტო განაკვეთი და ან ლარის მასა უფრო მეტად უნდა გაიზარდოს), ხოლო გრძელვადიან პერიოდში გაიზრდება ინფლაციური მოლოდინები, რაც ეროვნულ ბანკს აიძულებს, მონეტარული პოლიტიკა გაამკაცროს. შესაბამისად, გაიზრდება სესხზე საპროცენტო განაკვეთიც. რაც შეეხება კომერციულ ბანკებს, მათ ლარის გაუფასურების რისკი ნაწილობრივ ეხსნებათ. უცხოურ ვალუტაში გაცემული სესხიდან ისინი მოგების სიდიდეს ითვლიან უცხოურ ვალუტაში. ამდენად, ლარის გაუფასურების შემთხვევაში საპროცენტო განაკვეთის გაზრდას შეეცდებიან. ასევე, საპროცენტო განაკვეთს გაზრდიან იმ შემთხვევაშიც, თუ მოლოდინი აქვთ, რომ ეროვნული ბანკის პოლიტიკა ინფლაციას გამოიწვევს.
დასკვნა: ლარის გაუფასურების რისკი არ მცირდება, რადგან დოლარზე მოთხოვნა არ მცირდება. მართალია, მოქალაქეებსა და ნაწილობრივ კომერციულ ბანკებს ლარის გაუფასურების ნაკლებად ეშინიათ, მაგრამ სამაგიეროდ, რეალური შემოსავალი შეუმცირდებათ საპროცენტო განაკვეთის მოსალოდნელი ზრდის გამო. შესაბამისად, ფინანსური რისკები არ მცირდება და არც მოცემული მაკროპრუდენციული ინსტრუმენტი არ ზრდის საფინანსო უსაფრთხოებას. დედოლარიზაციის ღონისძიებები კი უფრო მეტად ხელს უშლის, ვიდრე ხელს უწყობს ეკონომიკის განვითარებას, რადგან ეკონომიკური სუბიექტებისთვის გარემო უფრო მეტად არაპროგნოზირებადი ხდება, ხოლო მეტი ლარი ეკონომიკის გაზრდის ნაცვლად გამოიწვევს მაღალ ინფლაციას, რაც თითოეული ჩვენგანის რეალურ შემოსავალს შეამცირებს. წარმოდგენილი მიზნებიდან გამომდინარე, პრობლემას ქმნის არა დოლარიზაციის მაღალი დონე, არამედ ეკონომიკის ზრდის დაბალი ტემპი. ეკონომიკის ზრდის მაღალი ტემპი გრძელვადიან პერიოდში ავტომატურად შეამცირებს დოლარიზაციის დონეს საქართველოში.
