ჩვენი მოქალაქეების უდიდესი ნაწილი საკუთარ დანაზოგებს უცხოურ ვალუტაში (ძირითადად დოლარში) ინახავს, ამიტომ სულაც არ არის გასაკვირი, რომ ბოლო პერიოდში ისინი შეშფოთებული არიან კომერციულ ბანკებში მათ ანაბრებზე დარიცხული პროცენტების მნიშვნელოვანი კლებით. ეს პროცენტი უკვე იმდენად დაბალია, რომ ფულის საბანკო დეპოზიტებზე უცხოურ ვალუტაში განთავსებამ ფაქტობრივად დაკარგა საინვესტიციო ხასიათი და მხოლოდ შემნახველი ფუნქციის როლს თუ ასრულებს. როცა მოქალაქეების უდიდეს ნაწილს შემოსავლები ლარში აქვს, ხოლო დოლარში ინახავს, არსებული საპროცენტო შემოსავალი კონვერტაციის ხარჯებს თუ უნაზღაურებს. ამას დამატებული „დოლარის ინფლაცია“ და რეალურად, დანაზოგების ფაქტობრივი ღირებულება ჯერჯერობით თუ მინუსი არა, ხელშესახები პლუსი ნამდვილად არ არის.
მიმდინარე წლის თებერვლის მეორე ნახევრიდან, საქართველოს ორ წამყვან ბანკში, სადაც ფიზიკური და იურიდიული პირების დეპოზიტების უდიდესი ნაწილია თავმოყრილი, უცხოურ ვალუტაში ვადიან ანაბრებზე საპროცენტო განაკვეთები მკვეთრად შემცირდა და შემდეგნაირად გამოიყურება: TBC ბანკი: ერთწლიანი ანაბარი დოლარში 1,35 პროცენტი, ევროში – 0.45 პროცენტი. ორწლიანი ანაბარი, დოლარში – 1,7 პროცენტი, ევროში – 0,75 პროცენტი. თითქმის იგივეა „საქართველოს ბანკშიც“: ერთწლიანი ანაბარი დოლარში 1,25 პროცენტი, ევროში – 0.45 პროცენტი. ორწლიანი ანაბარი დოლარში – 1,6 პროცენტი, ევროში – 0,75 პროცენტი.
რომ დავაკვირდეთ დეპოზიტებზე საპროცენტო განაკვეთების ბოლო წლების დინამიკას: სავალუტო დეპოზიტებზე საპროცენტო განაკვეთები 2020 წელს 2019 წელთან შედარებით საკმაოდ შემცირდა. 2020 წელს დოლარის დეპოზიტებზე საპროცენტო სარგებელი 2.55 პროცენტს, ხოლო ევროს დეპოზიტებზე 1.32 პროცენტს შეადგენდა, მაშინ როცა 2019 წლისათვის დოლარის დეპოზიტებზე სარგებელი 2.97 პროცენტი, ხოლო ევროზე 1.38 პროცენტი იყო. მიმდინარე წლის თებერვალში განხორციელებული ცვლილებებით კი 2021 წლისათვის, როგორც ზემოთ ვნახეთ, კლება კიდევ უფრო თვალში საცემი გახდა.
აშკარაა, რომ წლების განმავლობაში ანაბრის პროცენტი კლებულობს და მეანაბრეები ზარალობენ, მაგრამ ეს იმასაც უნდა ნიშნავდეს, რომ მომხმარებლებისათვის სესხებიც უნდა იაფდებოდეს. ეს ასეც არის, მაგრამ სესხის პროცენტი უფრო ნელი ტემპით კლებულობს, ვიდრე ანაბრის პროცენტი. ე.წ. სპრედი (კრედიტების საპროცენტო განაკვეთსა და დეპოზიტების საპროცენტო განაკვეთებს შორის სხვაობა) კვლავ საკმაოდ მაღალია, მიუხედავად იმისა, რომ ეს სხვაობა ეტაპობრივად მცირდება. სესხებზე საპროცენტო განაკვეთები გასული წლის იანვართან შედარებით 2021 წლის იანვრის მდგომარეობით არც ლარში და არც დოლარში არსებითად არ შეცვლილა. ამ პერიოდში ბანკების შემოსავლების ზრდასთან უფრო გვაქვს საქმე მეანაბრეთა შემოსავლების შემცირების ხარჯზე. გასულ წელს უცხოური ვალუტის სესხებზე საპროცენტო განაკვეთმა 0,9 პროცენტული პუნქტით მოიმატა, ხოლო ეროვნული ვალუტის სესხებზე უმნიშვნელოდ, 0,2 პროცენტით იკლო.
ხუთი წლის წინ საქართველოში კრედიტი დაახლოებით 2,5 ჯერ ძვირი იყო, ვიდრე დეპოზიტი (სპრედი). 2020 წლისათვის ეს მაჩვენებელი დიდად არ შეცვლილა და 2,1 ს უდრის. თუ სხვაობა სესხის საშუალო საპროცენტო განაკვეთსა და დეპოზიტების საშუალო საპროცენტო განაკვეთს შორის 8 9 პროცენტი იყო 2005 წლისათვის, მართალია, 2020 წლისთვის ეს მაჩვენებელი 5-6 პროცენტამდე შემცირდა, მაგრამ მაინც საკმაოდ მაღალია. უცხოურ ვალუტაში დეპოზიტების პროცენტის ცვლილება (შემცირება) სესხის პროცენტთან შედარებით უფრო საგრძნობია.
კომერციული ბანკების საპროცენტო ხარჯებმა 2020 წელს 2,18 მილიარდი ლარი შეადგინა. აქედან, დეპოზიტებზე მოდიოდა 1,132 მილიარდი ლარი, დანარჩენი კი – კომერციულ ბანკებსა და სხვა საკრედიტო ორგანიზაციებზე. ეროვნული ვალუტით დეპოზიტებზე საპროცენტო ხარჯები 760 მილიონი ლარის, ხოლო უცხოური ვალუტით დენომინირებულ დეპოზიტებზე 371 მილიონი ლარის ტოლი იყო. აქედან გამომდინარე, დეპოზიტებზე საპროცენტო განაკვეთში თებერვალში მომხდარი ცვლილებებით, კომერციული ბანკები მიმდინარე წლისათვის ას მილიონ ლარზე მეტს დაზოგავენ. ვინ დაკარგა და ვინ მოიგო ანაბრებზე პროცენტის შემცირებით, ძნელი მისახვედრი არ არის.
რას გვეუბნება დეპოზიტების სტრუქტურა
2021 წლის იანვარში საბანკო სისტემის სადეპოზიტო ვალდებულებებმა (იურიდიული და ფიზიკური პირები) 34,9 მილიარდი ლარი შეადგინა. 2020 წლის შესაბამის პერიოდთან შედარებით, დეპოზიტების მოცულობა 31,4 პროცენტით არის გაზრდილი. ერთი შეხედვით, შთამბეჭდავი სურათია. რატომ ერთი შეხედვით, ამაზე ცოტა ქვემოთ. სადეპოზიტო ვალდებულების ზრდაზე ძირითადი გავლენა ეროვნული ვალუტით განთავსებული დეპოზიტების მატებამ და ლარის კურსის გაუფასურების შედეგად უცხოური ვალუტის დეპოზიტების ლარით გამოხატული მაჩვენებლის ზრდამ განაპირობა. ლარით დენომინირებული დეპოზიტების მოცულობამ 13,4 მილიარდი ლარი შეადგინა, კომერციულ ბანკებში უცხოური ვალუტით დენომინირებული დეპოზიტების მოცულობა კი 6,51 მილიარდი დოლარია. დეპოზიტების დოლარიზაციის მაჩვენებელი 61,6 პროცენტია, ფიზიკური პირების დეპოზიტებში დოლარიზაცია 77 პროცენტს აღწევს. მიუხედავად ეროვნული ბანკის მიერ გატარებული ღონისძიებებისა, დეპოზიტების დოლარიზაციის მოცულობა კვლავ ძალიან მაღალია, რაც ეროვნული ვალუტისადმი დაბალი ნდობის შედეგია.
რამ განაპირობა დეპოზიტებზე პროცენტების შემცირება?
დეპოზიტებზე საპროცენტო განაკვეთის შემცირების მიზეზი მრავალია: სუბიექტური და ობიექტური, საგარეო და საშინაო, კარგიც და ცუდიც.
გარიგება თუ „ორბანკიანობის“ ეფექტი?
იყო თუ არა გარიგება ბანკებს (ორ დიდ ბანკს) შორის? ალბათ კი. მიუხედავად ამისა, შექმნილი მდგომარეობის „ბოროტი ბანკების“ შეთქმულებით ახსნა არ იქნებოდა სწორი. გარიგება რომ შედგა, ამაზე ის ფაქტიც მეტყველებს, რომ ერთსა და იმავე დღეებში ორივე ბანკმა ერთდროულად მოახდინა საპროცენტო განაკვეთების კორექტირება. სინქრონულ ქმედებებში ეს ორი ბანკი წინა წლებშიც არაერთხელ იყო შემჩნეული. მიუხედავად ამისა, უფრო უპრიანი იქნება, ამის ნოყიერ ნიადაგზე გვესაუბრა, ვიდრე ბანკების სიხარბეზე. მიზეზშედეგობრივი კავშირი არ უნდა აგვერიოს.
ქვეყანაში კაპიტალის ბაზრის განუვითარებლობის, ფულის ალტერნატიულ ინსტრუმენტებში დაბანდების შეუძლებლობა მომხმარებელს ბანკების მძევლად აქცევს. საბანკო სისტემაში დომინანტი ორი ბანკის არსებობა ასუსტებს კონკურენციას. ეს უფრო თვალში საცემი ხდება მაშინ, როცა მარეგულირებელი თვალს ხუჭავს მათ მიერ ბაზრის კონტროლის შეთანხმებულ ქმედებებზე.
ხელოვნური „ლარიზაცია“ და საბანკო რეგულაციების გამკაცრება
ერონული ბანკის აკვიატება „იდაეფიქსი” – დედოლარიზაციაა. ახალი მარეგულირებელი ნორმების შემოღება ხელოვნური დედოლარიზაციის მიზნით ცვლის კომერციული ბანკებისა და მათი კლიენტების საბაზრო ქცევას. ეს ვალუტაზე მოთხოვნის შემცირების ერთ-ერთი ფაქტორია. იგი ეხება როგორც უცხოურ ვალუტაში სესხების გაცემის შეზღუდვას, ასევე დარეზერვების ნორმების გამკაცრებას. დარეზერვების მაღალი ნორმა იმას ნიშნავს, რომ ბანკებს დოლარი უძვირდებათ და მასში მაღალი პროცენტის გადახდა აღარ უღირთ.
ეროვნულმა ბანკმა 2019 წლიდან აკრძალა 200 ათას ლარამდე მოცულობის სესხის გაცემა უცხოურ ვალუტაში, ეს კი ბანკებისთვის ამცირებს იმ კლიენტების ოდენობას, რომლებისთვისაც მათ დოლარისა და ევროს სესხების გაცემა შეუძლიათ.
კომერციული ბანკების მიერ მოზიდული სახსრების ეროვნულ ბანკში „დარეზერვების“ პოლიტიკა გავლენას ახდენს როგორც სესხის პროცენტზე, ასევე მის სტრუქტურაზე. რაც უფრო მეტ (ნაკლებ) ფულს „გაუყინავს“ ეროვნული ბანკი კომერციულ ბანკებს, მით უფრო ხელსაყრელი ხდება დეპოზიტების მოზიდვა და სესხების გაცემა ამა თუ იმ ვალუტაში.
„ლარიზაციის“ პოლიტიკის ფარგლებში, უცხოური ვალუტით მოზიდული სახსრებისთვის მინიმალური სარეზერვო მოთხოვნები უფრო მკაცრია, ვიდრე ეროვნული ვალუტის შემთხვევაში. ერთ წლამდე ვადიანობის უცხოური ვალუტის რესურსების 25 პროცენტი ბანკებმა ეროვნული ბანკის ანგარიშზე უნდა იქონიონ, ლარში კი ეს მოთხოვნა გაცილებით დაბალია და მხოლოდ 5 პროცენტს შეადგენს. ერთ წელზე მეტი ვადიანობის ლარში მოზიდული რესურსები სარეზერვო მოთხოვნისგან გათავისუფლებულია, უცხოური ვალუტისთვის კი ეს მაჩვენებელი ორ წელზე მეტს შეადგენს.
ეროვნული ბანკის მიზანი, მიაღწიოს დეპოზიტებისა და სესხების დედოლარიზაციას, მიუხედავად გატარებული ზომებისა, ჯერჯერობით არცთუ ისე შთამბეჭდავია. ერთი შეხედვით, სტატისტიკურად, ლარში განთავსებული დეპოზიტების მოცულობა მკვეთრად იზრდება, მაგრამ რეალურად ამის უკან მთავრობისა და საპენსიო ფონდის სახსრების ბანკებში განთავსებით წარმოქმნილი ეფექტი იმალება. ლარის დეპოზიტების მთლიანი მოცულობიდან (14,49 მილიარდი ლარი) ფიზიკური პირების დეპოზიტები 4,49 მილიარდს შეადგენს, ანუ იურიდიული პირების მიერ ლარში განთავსებული დეპოზიტი 9 მილიარდი ლარია და აქედან მთავრობისა და საპენსიო ფონდის დეპოზიტები ერთად აღებული 4,14 მილიარდ ლარს უდრის (2.94 მილიარდი ლარი – ხაზინის, 1,2 მილიარდი ლარი კი საპენსიო ფონდის). ფაქტობრივად, არასამთავრობო იურიდიული პირების დეპოზიტები მხოლოდ 5 მილიარდ ლარამდეა. ეს ძალიან ცოტაა. საბანკო სისტემაში მთავრობისა და საპენსიო ფონდის სახსრების მნიშვნელოვანი ზრდა გასული წლის განმავლობაში დაფიქსირდა, რაც საგარეო ვალის ნაწილის ხაზინის ანგარიშებზე დალექვამ და საპენსიო ფონდში თანხების მზარდმა აკუმულირებამ გამოიწვია. სწორედ ეს თანხები გახდა „წარმატებული ლარიზაციის“ ილუზიის შემქმნელი.
„იაფი ფულის“ პოლიტიკა, როგორც დოლარზე მოთხოვნის შემცირების ერთ-ერთი ფაქტორი, რეფინანსირების სესხების ზრდა
საბიუჯეტო სახსრებისა და საპენსიო ფონდის რესურსების კომერციულ ბანკებში განთავსების გარდა, ეროვნული ბანკი თავისი არხებითაც ეწეოდა კომერციული ბანკების შედარებით იაფი ლარის რესურსებით მომარაგებასასც. ეროვნული ბანკი ზედმეტად გულუხვი იყო რეფინანსირების სესხების ზრდის კუთხით და, ფაქტობრივად, შეუფერხებლად აკმაყოფილებდა კომერციული ბანკების ნებისმიერ მოთხოვნებს. 2020 წელს რეფინანსირების სესხები (ერთკვირიანი) უპრეცედენტო ოდენობით გაიზარდა და მარტში 1,7 მილიარდი ლარიდან აპრილში 3,3 მილიარდ ლარს მიაღწია. მაღალი მაჩვენებელი მთელი წლის განმავლობაში იყო შენარჩუნებული (დაახლოებით 2 მილიარდი ლარის ფარგლებში), რაც ლარის გაუფასურებისა და ფასების ზრდის ერთ ერთი დამატებითი მიზეზი გახდა მთავრობის ფისკალურ პოლიტიკასთან ერთად. 2021 წლის დასაწყისიდან რეფინანსირების სესხების მოცულობამ მკვეთრად იკლო და თებერვლიდან დღემდე 1,1-1,4 მილიარდი ლარის ფარგლებში მერყეობს. მისი შემცირება განპირობებულია მთავრობის მხრიდან კომერციული ბანკებისადმი საკრედიტო რესურსების მზარდი მიწოდებით, რითაც მოხდა ეროვნული ბანკის რესურსების „ჩანაცვლება“ მთავრობის რესურსებით, რაც ფისკალური არხებით „იაფი ფულის“ პოლიტიკის წარმოებას უწყობს ხელს. უპრეცედენტო მასშტაბის ბიუჯეტის დეფიტი 2020 წლისათვის (მშპ-ის 8 პროცენტის ფარგლებში), ასევე პანდემიის წინააღმდეგ საბრძოლველად მოზიდული საგარეო დახმარებების (5 მილიარდი ლარი) ნახევრის (2,496 მილიარდი ლარი) განთავსება ხაზინის ნაშთებში და ამ რესურსების მთლიანად კომერციული ბანკების დეპოზიტებზე აკუმულირება, აგრეთვე საპენსიო ფონდში მოზიდული 1,2 მილიარდი ლარის მთლიანად კომერციულ ბანკებზე გასესხება, ფასებზე ზეწოლისა და ლარის შემდგომი გაუფასურების მიზეზი შეიძლება
გახდეს.
საგადამხდელო ბალანსში მომხდარი ცვლილებები
პანდემიის პერიოდში იმპორტის შემცირებამ (16 პროცენტით 2020 წელს 2019 წელთან შედარებით) ასევე შეამცირა ბიზნესის მხრიდან უცხოურ ვალუტაზე მოთხოვნა და, შესაბამისად, სესხებზე მოთხოვნა.
უცხოურ ბანკებში სავალუტო რესურსების განთავსებაზე ინტერესის დაკარგვა ქართული კომერციული ბანკებისა და ეროვნული ბანკის მხრიდან
საგარეო ფაქტორებიდან აღსანიშნავია მსოფლიოს წამყვან კომერციულ ბანკებსა და ცენტრალურ ბანკებში („ეცბ”, ამერიკის „ფედში”) ჩვენი კომერციული ბანკების („საქართველოს ეროვნული ბანკის“) მიერ განთავსებულ უცხოურ ვალუტაზე თითქმის ნულოვანი საპროცენტო განაკვეთის არსებობა (ევროზე კი მინუს ნიშნითაც). ასევე ძალიან დაბალი გახდა უცხოეთის სახელმწიფოთა მთავრობების მიერ ემიტირებული ფასიანი ქაღალდებიდან შემოსავალი. ამას ემატება პანდემიის პერიოდში წამყვანი უცხოური ცენტრალური ბანკების მიერ ეკონომიკის „წახალისების” მიზნით გატარებული ლიბერალური ფულად საკრედიტო პოლიტიკაც, რაც უცხოურ ბანკებს სხვა ქვეყნის კომერციული ბანკებიდან შედარებით ძვირი რესურსების მოზიდვის ინტერესს უკარგავს. ანუ ჩვენი ბანკები ზარალობენ აქ აღებული შედარებით ძვირი სესხების (თავისუფალი ნაშთების) უცხოურ ბანკებში განთავსებისას. მაგალითად, ამერიკის მთავრობის ათწლიან სახაზინო ვალდებულებებზე შემოსავალიანობა ისტორიულ მინიმუმამდეა დასული და 0,31 პროცენტს შეადგენს წლიურად. ამერიკის ფედერალური სარეზერვო სისტემის განაკვეთი წლიური 0-0,25 პროცენტი გახდა. მაგალითად, ამერიკის „სიტიბანკში“ დოლარის დეპოზიტების შემოსავლიანობა 0,01 პროცენტი გახდა, ხოლო ევროზონაში ევროს დეპოზიტებზე სულაც მინუს ნიშნითაა. შვეიცარიის ბანკებში ეროვნულ ვალუტაში დეპოზიტებზე საპროცენტო განაკვეთები 1974-2019 წლებში საშუალოდ 2,74 პროცენტი თუ იყო (ყველაზე მაღალი 1981 წელს 9,75 პროცენტი), დღეისათვის ისტორიულ მინიმუმზეა და შეადგენს უარყოფით სიდიდეს, 0,41 პროცენტს წლიურად. ანუ შვეიცარიის ბანკებში შვეიცარიულ ფრანკში ჩვენმა ბანკებმა ფული რომ შეინახონ, იქით უნდა გადაუხადონ პროცენტი. შვეიცარიის ცენტრალური ბანკის რეფინანსირების განაკვეთი წლიური 0,75 პროცენტია, რაც იმას ნიშნავს, რომ მათ ბანკებს იაფი ფულის შოვნა არ უჭირთ.
რა თქმა უნდა, საქართველოს შედარება ევროზონასთან, ამერიკასთან ან შვეიცარიასთან დიდი გულუბრყვილობა იქნებოდა. ჩვენ საკუთარი რეალობიდან უნდა გამოვიდეთ და საქართველოს მთავრობა და ეროვნული ბანკი ადეკვატურ ფისკალურ და მონეტარულ პოლიტიკას უნდა აწარმოებდნენ. ამ პოლიტიკის დადებითი ან უარყოფითი შედეგი ბევრ რამეს განაპირობებს, მათ შორის – სესხებისა და ანაბრების ფასს.
