ძველ თბილისში, დიდი შესაძლებლობების ქალაქში, არცთუ იშვიათად ნახავდით ჯერ კიდევ გუშინ უქონელთა აღზევებას და დიდვაჭართა ისე დაცემას, რომ ერთ დღეს დიდი შეძლების მქონე კაცებად ცნობილი ვაჭრები თუ მეწარმეები მეორე დღეს „კოტრებად“ აცხადებდნენ თავს.
ხშირად ისე მოხდებოდა, რომ თფილისის კომერციულ ჯაჭვში ჩართული რომელიმე დიდი რგოლის გაწყვეტა ქალაქელ ვაჭრებსა და არა მხოლოდ ვაჭრებს შორის დომინოს ეფექტს გამოიწვევდა – „არ იქნებოდა, ერთ დიდ კოტრობას კუდები რომ არ მიჰყოლოდა“.
ეს ყველაფერი უდიდეს გავლენას ახდენდა ქალაქის ცხოვრებაზე, ვინაიდან ტფილისში ჭორი თუ მართალი თვალის დახამხამებაში ვრცელდებოდა, მეორეც, ძველ თბილისში, კავკასიის კულტურულ, ისტორიულ და ეკონომიკურ ცენტრში, ვაჭრობა ერთ-ერთი მთავარი აქტივობა იყო, შესაბამისად, ქალაქი, მოსახლეობა და თბილისელი ვაჭრები იმაზე მეტად იყვნენ დაკავშირებული ერთმანეთთან, ვიდრე დღეს ეს ერთი შეხედვით შეიძლება ჩანდეს.
ასე რომ, ამ და მრავალ სხვა მიზეზთა გამო, რომელთა შესახებაც ქვემოთ ვისაუბრებთ, „კოტრობის“ ერთ კონკრეტულ მაგალითზე ვნახავთ, თუ რა ვნებები ტრიალებდა ქალაქში, როდესაც 1880 წელს, თფილისი მიწისძვრასავით შეაზანზარა ცნობამ დიდვაჭარ ჯანჯუღაზოვების გაკოტრების შესახებ…
ზუსტად რთულია თქმა, კონკრეტულად რამ მიიყვანა გაკოტრებამდე ერთ დროს ესოდენ მდიდარი ძმები – რუსეთ-ოსმალეთის ომის [1877-1878] მომდევნო წლებში ქალაქში გამეფებულმა გაუგონარმა სიძვირემ, 1879-1880 წლებში ტფილისსა და შემოგარენში კალიის შემოსევის შედეგად დამდგარმა დიდმა ზარალმა, მოუსავლიანობამ თუ „სიძვირისა და სუსტი ვაჭრობის სხვა ნიშნებმა“, მაგრამ ფაქტია, 1880 წლის 10 თებერვალს, ქალაქის მდიდარ და არა მხოლოდ მდიდარ ხალხს უმალ შეატყობდით „ჩურჩულსა და გლოვას“ – უკვე გაეგოთ, რომ ჯანჯუღაზოვებს, „დიდი ვაჭრობა რომ ჰქონდათ თფილისში“, საქმეში „ფეხი გადაბრუნებოდათ“ და თავი „კოტრად“ გამოეცხადებინათ:
ეს „ჩურჩული და გლოვა“, ძირითადად იმის გამო ყოფილა, რომ ძმებმა „აქაურ ხალხის ფულები ამოიდვეს ქვეშ და არა რუსეთელებისა, როგორც ბევრს სხვას ჩაუდენია. ოთხმოცი ათასი თუმანი ვალი დასტეხიათო! ხუმრობაა? ენითაც კაცს ძლივს გამოუთქვამს რვა ასი ათასი მანეთი. ასე ამბობენ და ვინ იცის ასი ათასი თუმანი იყოს…“
უფრო კონკრეტული ცნობით კი ჯანჯუღაზოვებს იმ დროისთვის წარმოუდგენელი ოდენობის თანხა – 745 ათასი მანეთი დასდებიათ ვალად, აქედან 140 ათასამდე – უცხოელი ვაჭრებისა, ნახევარ მილიონზე მეტი კი თფილისელების:
„უმთავრესი მოვალეები არიან: თფილისის ურთი-ერთ შორის ნდობის ბანკი, რომლისაც მმართებსთ – 107 000 მანეთი, კომერციულის ბანკის – 81 000 მანეთი, ჩითახოვის კანტორისა – 50 000, ივ. როტინოვის – 40 000, იაგორ როტინოვის – 20 000, სოლ. მირიმანოვის – 80 000, რეიტერების – 50 000, გაროევის – 30 000, კნა. არგუთინსკისა – 40 000, ევანგულოვისა – 20 000 და სხვ.“
როგორც გარკვეულა, კომერციულ და „ურთი-ერთ შორის ნდობის“ ბანკებს, ჯანჯუღაზოვების მთავარ მევალეებს, თითქმის არავითარი ზარალი არ მისდგომიათ, რადგან კრედიტის გაცემის დროს, „ვექსილებზე“ ისეთ სანდო პირებს ჰქონიათ ხელი მოწერილი, რომ ბანკები მარტივად შეძლებდნენ კუთვნილი თანხის ამოღებას.
ამას გარდა, ამბობდნენ, ზოგიერთმა მევალეებმა წინდაწინ იცოდნენ ჯანჯუღაზოვები გაკოტრებას რომ აპირებდნენ, ამიტომ, სანამ ძმები ჯერ კიდევ გადახდისუნარიანები იყვნენ, მანამდე მოსთხოვეს და მიიღეს კიდეც ვალიო. ასევე, ქალაქში იმაზეც ლაპარაკობდნენ, გაკოტრებული ძმების სახელზე, საბაჟოზე, 15 000 მანეთის საქონელი ინახებოდა და მათი გაკოტრების შემდეგ მთელი ეს ქონება ერთ-ერთ მევალეს წაუღია ვალშიო.
თუმცა, რა უცნაურადაც უნდა ჟღერდეს, დიდვაჭრების გაკოტრებით ყველაზე დიდი ზიანი მაინც ქალაქის ნაკლებად შეძლებულ ხალხს მისდგომია – ადამიანებს, რომლებმაც თავიანთი ფული სწორედ ჯანჯუღაზოვებს ანდვეს.
მკითხველი იკითხავს – ამგვარი გაქანებისა და შეძლების ხალხს რიგით თფილისელებთან რა ფინანსური პასუხისმგებლობა უნდა ჰქონოდათო, მაგრამ არც ასე მარტივად ყოფილა საქმე.
„ჯანჯუღაზოვების გაკოტრებამ ბევრი ღარიბი ხალხი აატირაო“, – იუწყებოდა იმდროინდელი პრესა, რადგან, როგორც აღმოჩნდა, ძმებს „კარგა ძალი ვალი ჰქონიათ წვრიმალი ხალხისა, ათი, ოცი, ორმოცი თუმანი რომ მიუციათ ჯანჯუღაზოვებისთვის სარგებლით“.
ირკვევა, რომ ჯანჯუღაზოვები ქალაქის „უბრალო“ ხალხს, მათ შორის „მოსარეცხე და მოსამსახურე დედაკაცებსა, მკერვალებსა, ქვრივებსა და სხვებსა“ მათ საქმეში გარკვეული თანხის დაბანდების სანაცვლოდ, ყოველთვიურად სარგებელს აძლევდნენ. მეტიც, თურმე ამუნათებდნენ კიდეც – გვებრალებით, თორემ თქვენი ფული რად გვინდა, ჩვენი ფულის ანგარიშიც არ ვიცითო:
„ჯანჯუღაზოვები ბანკირებათ ეგონათ ამ ღარიბ ხალხს. საცოდავი დედაკაცები თურმე ილოცებოდნენ და თავის დობილებს ურჩევდნენ სამკვიდროთ შენახული ფული ჯანჯუღაზოვებისთვის მიეცათ, ხაზინაზე სანდო ადგილიაო“.
ასე და ამგვარად, აღმოჩნდა, რომ ძმების „კოტრობით“, პრაქტიკულად, დაიღუპა ის ქვრივი ქალი, რომელიც ათასი მანეთის სანაცვლოდ, ყოველთვიურად, თორმეტ მანეთს იღებდა სარგებელს და ამ თანხით ირჩენდა თავსაც და შვილსაც;
დაიღუპნენ „მკერვალი ქალების მაღაზიის“ მეპატრონე და თანამშრომლები, რომლებიც ყოველდღე ჯანჯუღაზოვებს აძლევდნენ თითქმის მთელ თავის დახლს1 შესანახად და სასარგებლოდ;
დაიღუპნენ „ღარიბი და წვრილი“ ვაჭრები, რომლებიც ჯანჯუღაზოვებს ენდობოდნენ და უბრალო ვექსილით, ხელწერილით, ანდა სულაც ყოველგვარი გარანტიის გარეშე აძლევდნენ ფულს სესხად, რადგან ძმებს დიდი მაღაზიები და ვაჭრობა ჰქონდათ და ამას გარდა, „წვრილი“ ვაჭრები დიდ სარგებელსაც იღებდნენ მათგან:
„ყველა ამათ, რაღა თქმა უნდა, თითქმის სულ დაეკარგებათ ვინ იცის თავიანთი უკანასკნელი გროში და ზოგს ცხოვრების ღონის-ძიებაც მოესპობათ…“
„კოტრობის“ გამოცხადებიდან მალევე, თფილისის ოლქის სასამართლოს გადაწყვეტილებით, ჯანჯუღაზოვები დაატუსაღეს და მხოლოდ ერთი თვისა და მათი ქომაგების რამდენიმე მცდელობის შემდეგ, თავდებით გაათავისუფლეს.
რაც შეეხება მევალეებს, მათ ნაწილს, შესაბამისი პროცედურების გავლით, საკუთარი წილი ჯანჯუღაზოვების ქონების გაყიდვის შემდეგ უნდა მიეღოთ.
სხვათა შორის, საგულისხმოა, რომ სანამ გაკოტრებული ძმების საქონლის გაყიდვა დაიწყებოდა, თფილისის ოლქის სასამართლომ გააუქმა ჯანჯუღაზოვების მევალეთა კერძო კრების გადაწყვეტილება, „რომელმაც აჩქარებით, ზოგიერთი უწესო განკარგულება მოახდინა“.
ამ კრებაზე, ზოგიერთი პირი, მევალედ უშუალოდ ჯანჯუღაზოვების სიტყვის და არა დოკუმენტებისა თუ სხვადასხვა მტკიცებულების საფუძველზე უცნიათ, სასამართლოს აზრით კი, ამგვარი „მევალეები“ შესაძლოა, ძმების მიერ საგანგებოდ ყოფილიყვნენ შერჩეულნი.
„ამ ოთხშაბათიდამ იწყება გაკოტრებული ძმების ჯანჯუღაზოვების საქონლის გასყიდვა. გასყიდვა იქნება მუდამ დღე დილის 9 საათიდამ ჯანჯუღაზოვების გასტრონომიულ მაღაზიაში, გალავინის პროსპექტზე, თავად მუხრანსკის სახლებში“;
„ჯანჯუღაზოვების დიდს მაღაზიაში, გოლოვინის პროსპექტზე, მარიმანოვის სახლებში გაისყიდება სხვა-და-სხვა საქონელი და თუჯის ფეჩები ნარდათ და ცალ-ცალკე მუდამ დღე დილის 10 საათიდამ ნაშუადღევის 2 საათამდინ და საღამოს 5-დამ 8-მდინ. კურატორი პ. ლებედინსკი, ჯანჯუღაზოვების მოსკოველ მევალეების ვექილი“;
„ოქრო-ვერცხლის ნივთების გასყიდვა ჯანჯუღაზოვის მაღაზიაში დანიშნულია ამ ნოემბრის 16-ს, კვირას, დილის 10 საათიდამ ნაშუადღევის 2-მდინ“;
„ჯანჯუღაზოვების მაღაზიაში გაისყიდება ნარდათ და ნაწილ-ნაწილად, უტორგოთ, 120 ფუთი ყავა, ჩაის ქაღალდი, 14 წიგნი და ვოდკები: პაპოვისა და შტრიტერისა 40 იასჩიკი, პრობკები 20 ფუთამდინ, შამპანის ღვინო სამზღვარ გარეთისა და რუსეთისა. ჩაი იასჩიკებით 18 ფუთიანი, აგრეთვე სხვა და სხვა ფეხსაცმელები და კალოშები. ვისაც ამ საქონლის ნარდათ ანუ ნაწილ-ნაწილად ყიდვა ჰსურს, ნახვა საქონლისა შეუძლიამ მუდამ დღე დილის 10 საათიდამ ნაშუადღევის 2 საათამდინ, ყოველ მყიდველს შეუძლია მიჰმართოს კონკურსის წევრებს, რომელნიც გასყიდვის დროს მაღაზიაში იმყოფებიან“, – იუწყებოდა საგაზეთო განცხადებები.
საქონელი – გაყიდვით კი გაიყიდებოდა, მაგრამ მიღებული შემოსავალი გაკოტრებულთა ვალებს აბა, რას აუვიდოდა?! ან იმ ვაჭრებს რა ეშველებოდათ, რომელთა „კოტრობის“ ერთ-ერთი მთავარი მიზეზი სწორედაც რომ ჯანჯუღაზოვების „ფეხის დაცდენა” იყო?! ასეთები კი, იმდროინდელ პრესას თუ დავუჯერებთ, მრავლად უნდა ყოფილიყვნენ:
„გაზეთის „ობზორის“ სიტყვით, ჯანჯუღაზოვების გაკოტრებამ, ორი სხვაც გააკოტრა, ერთი ვიღაც ბაზაზხანის2 ვაჭარი 30 000 მანეთით და მეორეც ბატონი გასოევი“;
„ჯანჯუღაზოვის ერთს თავდებს ვაჭარს გარსოევს თავისი კოტრობა გამოუცხადებიაო. ეს ორია. არ იქნება, რომ ერთ დიდ კოტრობას კუდები არ მიჰყვეს და კიდეც მოჰყვა ეს მეორე. მესამე და მეოთხესაც მალე ვნახავთ“;
„თამამშევის ქარვასლაში, მაუდისა და ქაღალდის ვაჭარი აღალო გონიევი დამღრჩვალი ნახეს თავის მაღაზიის ქვემო სარდაფში. ამბობენ, ოთხი ათას თუმნამდინ მარტო ქალაქში ამოუჩნდა ვალიო. საქონელი იმის მაღაზიაში აღმოჩენილა სულ ექვსი ათასი მანეთისა. თუ ეს გარემოება ნამდვილია, მაშინ ცხადია, რომ კოტრობის შიში ყოფილა პირ-და-პირი მიზეზი მიცვალებულის გონიევის თავის ჩამოღრჩობისა. ძალიან პატიოსან და სინიდისიან კაცს ამბობენ და ადვილად წარმოსადგენია, რომ სხვებსავით ადვილად ვერ აიტანა ის აზრი, რომ თვითონაც გაკოტრებულიყო, სხვებიც დაეღუპა და ამ ნაირად ქვეყანაში პირი და სახელი გასტეხოდა“;
„ამბობენ, რომ ვაჭრი ტერ-ასატუროვიც გაკოტრებას აპირებსო; სულ, როგორც გავიგონეთ, რვა ათას თუმნამდინ ვალი ედებაო. ამბობენ, აგრეთვე, რომ ძალიან ბევრი ვაჭარი აპირებს გაკოტრებასაო“;
„კოტრების სია ნელ-ნელა მატულობს: ამ დღეებში გაკოტრდა ვაჭარი მანდენოვი, რომელიც თამამშოვის ქარვასლაში ვაჭრობდა“;
„კოტრობის მომლოდინენი ძალიან ბევრნი არიან მეტადრე ბაზაზხანაშიო. საზოგადოთ ფულის პატრონები ძალიან ეხვევიან ვაჭრებსა და ფულებსა სთხოვენო. ამის გამო იმავე ბაზაზხანაში სამი-ოთხი დუქნის თუ მაღაზიის დაკეტას მოელიანო“.
„ამ კვირას ერთმა კაცმა, ვაჭარმა ყორღანოვმა წყალში თავი დაიხრჩო. თურმე ვაჭრობაში რაღაც ზიანი ნახა, უმტრო ვინმემ და ფულები შეუჭამა, თუ როგორც იყო, ასე მოხდა. ამ წელს ეს მესამე შემთხვევაა, რომ ვაჭარი კაცი თავს იკლავს. პირველი იყო ხერუმოვი, რომელსაც ინდოეთში დავა ჰქონია ვიღასგანაც ნაყიდ სიმდიდრის გამოტანის თაობაზე და დავის წაგებისთანავე წყალში ჩავარდნილა. გონიევმაც ზიანის გამოთ დაიხრჩო თავი“.
ამავე პერიოდში, გაჭირვებულ, „კოტრობის“ პირას მისულ ვაჭრებს ქვა აღმართში მისწევიათ – თფილისში ხშირად მოხდებოდა, რომ გაკოტრების პირას მისული ვაჭარი ან ოჯახის წევრსა თუ სანდო პირს გადაუფორმებდა ქონების დიდ ნაწილს და „კოტრობას“ მხოლოდ ამის შემდეგ გამოაცხადებდა, ან საკუთარ მაღაზიასა თუ საწყობს ცეცხლს განგებ წაუკიდებდა, რათა თვითღირებულებაზე გაცილებით, გაცილებით ძვირად დაზღვეული საქონლის უბედური შემთხვევის შედეგად განადგურების გამო სადაზღვევო კომპანიისაგან მსუყე კომპენსაცია მიეღო და ამით გადაერჩინა თავი.
თუმცა შესაბამის უწყებებს ამ გარემოებისთვის ყურადღება მიუქცევიათ და გარკვეული ზომების მიღებასაც აპირებდნენ – იგეგმებოდა იმგვარი კანონის შემოღება, რომლის თანახმადაც ვაჭრები, მაღაზიების, დუქნების თუ ფაბრიკა-ქარხნების მფლობელები, ვალდებულნი იყვნენ, ქონების გასხვისებამდე, ერთი თვით ადრე, გაზეთებში „გამოეცხადებინათ“, თუ რას და ვის მიჰყიდდნენ. იმ შემთხვევაში, თუკი მევალე არ გამოუჩნდებოდათ, დაუბრკოლებლად შეძლებდნენ ქონების გაყიდვას, ხოლო თუკი მოდავე გამოჩნდებოდა, მის დასაკმაყოფილებლად ალტერნატიული გზა უნდა მოენახათ, წინააღმდეგ შემთხვევაში გაზეთში „გამოცხადებული“ ქონების გასხვისების უფლება არ მიეცემოდათ:
„მოგეხსენებათ, რომ როდესაც ვაჭრებს გაკოტრება მოუნდებათ, ან ცეცხლს წაუკიდებენ თავის მაღაზიას და ან თავის ცოლისა და ან სხვა ვისმე საიმედო კაცის სახელობაზედ გარდასცემენ ყველაფერს, რაც გააჩნიათ.
ჩვენს ქვეყანაში ამგვარ კანონის გამოცემას, უეჭველია, ძალიან კარგი შედეგი ექნება, რადგან ისე ოსტატურად და უსინდისოთ თავის ქონების „ქვეშ ამოდება“, საიმედო პირზე გადაცემა და გაკოტრება არსად იციან, როგორც ჩვენში…“ – წერდა გაზეთი „დროება“.
დასასრულ კი ერთ მნიშვნელოვან გარემოებაზეც გავამახვილოთ ყურადღება. ასეთ დროს, როდესაც ქალაქს „კოტრობა“ მოედებოდა, ბოროტი ხმების გავრცელებით, ნებსით თუ უნებლიეთ, მავანს შესაძლოა რომელიმე ვაჭრისა თუ მეწარმისთვის დიდი რეპუტაციული ზიანი მიეყენებინა და საქმე გაეფუჭებინა.
ერთი ასეთი შემთხვევა ჯანჯუღაზოვების გაკოტრების შემდეგაც მომხდარა, როდესაც „დროების“ კორესპონდენტს, შეცდომით, განგებ, თუ „ვისიმე“ დავალებით, პოტენციური „კოტრების“ სიაში „ფრანცუზი ერვიეც“ დაუსახელებია, კაცი, რომელსაც დიდი ვაჭრობა და აღებმიცემობა ჰქონია „სამზღვარგარეთთან“:
„ჩვენ გავიგონეთ, რომ ამ ერვიეს მარტო სამზღვარ გარეთ ნახევარ მილიონამდინ ვალი დასდებია; აქაურებისა კი თორმეტ ათას თუმნამდინ იქნებაო“, – ასეთი იყო პირველი ცნობა, რომელიც ერვიეს მოსალოდნელ გაკოტრებას ატყობინებდა თფილისელებს.
თუმცა რამდენიმე დღის შემდეგ, იმავე გაზეთში, სულ სხვა ტიპის ცნობა გამოქვეყნდა, რომლის თანახმადაც ერვიე არათუ გაკოტრებას აპირებდა, პირიქით, ძალიან კარგად მისდიოდა საქმე და ვაჭრობაზე ხელის აღება აზრადაც არ მოსვლია – „ერვიეს ახლაც დიდი ნდობა აქვს და შემდეგშიაც იმედი აქვსო, რომ კიდევ უკეთ წაიყვანს თავის აღებ-მიცემობის საქმესაო“.
გაზეთის მესვეურებმა ბოდიში კი მოიხადეს რეპორტიორის შეცდომის გამო, მაგრამ საქმე სასამართლომდე მაინც მისულა – ერვიე „დროებას“ ცილისწამებისთვის უჩიოდა. მაგრამ მას შემდეგ, რაც „მხედველობაში მიიღო“ მოპასუხე მხრისგან წარდგენილი საბუთები, რომ მისი შესაძლო „კოტრობის“ შესახებ დაბეჭდილი ცნობა არა ბოროტი განზრახვის, არამედ უბრალო შეცდომის შედეგი იყო, საქმე მორიგებით დასრულდა…
აი, ასეთი მძიმე შედეგები მოჰყვებოდა ხოლმე ქალაქში რომელიმე დიდვაჭრის კოტრობას, რომელიც, დომინოს პრინციპით, სხვასაც ბევრს გადაიყოლებდა და თფილისელ ვაჭრებს მაღაზიების დაკეტვაზე, ვაჭრობაზე ხელის აღებაზეც დააფიქრებდა, მაგრამ მიუხედავად იმისა, რომ „ვაჭრობის ხეირი“ გაურკვეველი დროით „წავიდოდა“, აქლემი ისე არ დაეცემოდა, ვირის საპალნე მაინც რომ არ ეზიდა – „ქალაქის ვაჭრობა დაეცემა, მაგრამ კიდევ ვაივაგლახით იჩარჩებს…“.
* * *
- „დახლი“
- ფულების შესანახი უჯრა.
- დახლი არის აგრეთვე შემოსავალი. ამბობენ: დღეს როგორი დახლი გქონდაო.“
იოსებ გრიშაშვილი, „ქალაქური ლექსიკონი“.
- „ბაზაზხანა“ – ფართლეულობის ფუნდუკი (ქარვასლა). ქარვასლა შესდგება ორი სიტყვისაგან ქარავან (ულამი) და სარაისაგან (სახლი). ბაზაზხანა ისე როგორც ყასაბხანა, დალაქხანა, დაბახანა, ბაყალხანა, აშპაშხანა, ე. ი. ხანა ნიშნავს ბუდეს. ბაზაზების ბუდეს, რიგს, უბანს, რაიონს“
იოსებ გრიშაშვილი, „ქალაქური ლექსიკონი“.
