„აღმოსავლეთის ქალაქებში ბაზარი ქალაქის გულია, მისი სასიცოცხლო ცენტრი“
ალექსანდრ დიუმა, „კავკასია“
„კავკასია თანდათან გაუტკბა ევროპას. განათლებული მოგზაურები ყოველ წლივ მოდიან ევროპიდამ კავკასიაში და იკვლევენ ჩვენს მხარეს. რიცხვი მეცნიერთა და მკვლევართა მატულობს დღითი დღე. ეტყობა, მარტო მეცნიერნი კი არ შესცქერიან ცნობის-მოყვარეობით კავკასიას, არამედ თვით ევროპის საზოგადოებაც ინტერესით უგდებს ყურს ჩვენის ქვეყნის ამბებს. საბუთი ამ გარემოებისა ის არის, რომ დღეს ევროპაში სხვა-და-სხვა ენებზე იბეჭდება ადვილად საკითხავი წიგნები კავკასიის ავ-კარგიანობისა“, – წერდა ქართული პრესა XIX საუკუნის 80-იანი წლების მიწურულს.
ტფილისში, „ევროპასთან გამტკბარი“ კავკასიის ცენტრში, ჩამოსული უცხოელი მოგზაურები არა მხოლოდ იმაზე ამახვილებდნენ ყურადღებას, რომ ქალაქი ნახევრად აღმოსავლური, ნახევრად კი ევროპული იყო, არამედ, სხვადასხვა მნიშვნელოვან გარემოებასთან ერთად, მათ განსაკუთრებით იზიდავდა და აღაფრთოვანებდა ტფილისური ბაზარი, საოცარი ატრაქციონი, სადაც, როგორც ამბობდნენ, ვაჭრობა ცალკე ხელობად მიიჩნეოდა და დიპლომატიის დახვეწილ, მოქნილ უნარ-ჩვევებს მოითხოვდა.
„კაცი ტფილისის მდებარეობას რომ დაუკვირდეს, ადვილად დაინახავს – იშვიათია სავაჭრო ქალაქი ასეთი მოხერხებული მდებარეობით“, – აღნიშნავდა გერმანელი მეცნიერი ედუარდ აიხვალდი, რომელმაც კავკასიაში XIX საუკუნის 30-იან წლებში იმოგზაურა.
„ესაა თანამედროვე ბაბილონი, აზიისა და ევროპის გზაგასაყარი, ანდაც პირიქით, შეხვედრის ადგილი, ჩრდილოეთ-სამხრეთის და აღმოსავლეთ-დასავლეთის გადაკვეთის წერტილი, ვაჭართა თავშეყრის ბუდე”, – ამგვარად ახასიათებდა ქალაქის მდებარეობას 1902 წელს გამოცემულ წიგნში ბრიტანელი პუბლიცისტი და დიპლომატი ჰენრი ნორმანი, რომელიც ტფილისს აიხვალდის ვიზიტიდან რამდენიმე ათეული წლის შემდეგ ესტუმრა.
ყველაფერთან ერთად, ალბათ ამიტომაც იყო, რომ ტფილისში, კავკასიის ვაჭრობის ცენტრში, კულტურათა თავშეყრის ერთგვარ გზაჯვარედინსაც რომ წარმოადგენდა, ნებისმიერი სახის საქონელს შეიძენდით…
როგორც ტფილისში ჩამოსული მოგზაურები შენიშნავდნენ, ქალაქის ევროპულ ნაწილში იგივე ყოფა-ცხოვრება სუფევდა, რაც დიდ ევროპულ ქალაქებში: „ევროპული ტანსაცმელი, ევროპული ჩვევები, ფრანგი მზარეულები, ინგლისელი გუვერნანტები” და, რაღა თქმა უნდა, „პარიჟის ბულვარივით ფართო, ხეებით და ევროპული მაღაზიებით შემკობილი” ქუჩები.
ერთი სიტყვით, ტფილისს არ აკლდა „ევროპული სიცხოველე და მოძრაობა“, მაგრამ, ბუნებრივია, უცხოელი მოგზაურები მეტწილად იმ სიჭრელესა და მრავალფეროვნებას მიელტვოდნენ, რაც მათი ნაწილისათვის სრულიად უცხო იყო:
„ვიწრო მიხვეულ-მოხვეულ ბაზარს და ბნელ თაღებს ქარვასლისას გაკვირვებაში მოჰყავს აზიის ცხოვრების ჯერ უცნობი ევროპიელი” – აღნიშნავდა ნიკოლოზ მურავიოვი, კავკასიის მეფისნაცვალი და კავკასიის ცალკეული კორპუსის მთავარსარდალი 1854-1856 წლებში.
ეს „საოცრება“, ტფილისის ბაზარი, ხან რომ სტამბოლისას ადარებდნენ, ოღონდ გაცილებით მცირე მასშტაბისას, ხან კი ამბობდნენ, ქალაქის ევროპული ნაწილიდან ტრამვაით ათი წუთის სავალზე თავი ბაღდადში ან თეირანში გეგონებათო, ფუფუნებითა და ბრწყინვალებით გამორჩეულ ტფილისს ესაზღვრებოდა და მკვეთრ კონტრასტს ქმნიდა, რაც ანდამატივით იზიდავდა ევროპელთა თვალს.
„აქ უკვე ვიწრო და დაკლაკნილ ქუჩებს ვხედავთ. ზაფხულში გადაჭიმულია ტილოს აფრები, რომელთა ქვეშაც ერთმანეთზე მიწყობილ, პატარა, ღია მაღაზიებში დუღს და გადმოდუღს აზიური ვაჭრობისა და ხელოსნობის ჭრელი და ენერგიული ცხოვრება. ერთმანეთს ენაცვლებიან მჭედლების, მეწაღეების, ჭონების, დასაქირავებელი მუშახელის სახელოსნოები. საოცარი სურნელი გამოდის ხილისა და სუნელების მაღაზიებიდან. არაჩვეულებრივი აზიური ქარვასლები გარშემორტყმულია ურმებით, აქლემებით, ცხენებითა და ვირებით. დერვიშები, მზიდავები, ვაჭრები და მყიდველები, უცნაურად გამოწყობილი ადამიანები, ფეხით მოსიარულენი და მხედრები – ყველა ერთმანეთში ირევა. მათ შორის დადის წყლის გამყიდველი, რომელიც თავის მძიმედ დატვირთულ ცხენს ამ ორომტრიალში უცერემონიოდ მიერეკება“,, – ამანდ ფონ ლერხენფელდი.
„ბაზარი ლაბირინთს წარმოადგენს; იქ იხლართები პატარა ქუჩებში, კიბეებზე, მოსახვევებში, ეზოებში და თითქოს ყოველივე ეს საკმარისი არ არის, გზაზე ყველგან გადასატანი ფარდულებია; ეს სახელწოდება დაერქვათ ფიზიკურ პირებს, რომლებიც ვირებივით არიან დატვირთულები და ყველაფერს ყიდიან; ძირითადად ეს ჰერაკლესავით წარმოსადეგი ლამაზი ჭაბუკები იყვნენ. ერთ მხარეს მათ მოსასხამი, მეორეზე კი ნახევრად შეხსნილი ქსოვილები, კისერზე მძივები, ჰალსტუხები, ნახევარი დუჟინი ლენტი, ქამარში გარჭობილი ხანჯლები, პისტოლეტები, დანები; ამას დაუმატეთ მხარზე გადაკიდებული რამდენიმე თოფი, მკლავებზე კი ყოველივე, რისი დამაგრებაც შეიძლება და სავსე ხელები. ასეთები არიან ეს კავკასიელი დამტარებლები, რომლებიც ყიდიან ყველაფერს, დაწყებული საპნის ნაჭრით თუ ოდეკოლონით, ნემსებითა და ძაფებით, დამთავრებული ჟაპის დასაქოქი საათებით, ძველი ლაგმით, რევოლვერით, მუსლიმური კრიალოსნით, ფაფახებით, ვინ იცის კიდევ რითი… და მათ ყოველ ნაბიჯზე ხვდები“, – ალფრედ კეშლენ-შვარცი.
„ხმაურიანი ადგილი, რაც თავისი დუქნებით, მაღაზიებით, გალერეებით და თაღებით ერთ ცალკე ქალაქს შეადგენს… აქ იშოვება აღმოსავლეთის უძვირფასესი ნაწარმი: შალი, აბრეშუმის ქსოვილები, ხალიჩები და რაც გნებავთ; დილიდან საღამომდე არის ერთი გნიასი და ვაჭრობა, ენათა უჩვეულო სიჭრელე, სახეთა და სამოსელთა ნაირფეროვნება, რომლის მსგავსს გერმანიის ქალაქებში დიდი ბაზრობის დროსაც ვერსად ნახავთ“, – ფრიდრიხ ბოდენშტედტი.
„ბაზრის ფარდულებში ნაირფერ პირამიდებადაა ხილი დახვავებული; აქ ფეხსაცმელს კერავენ, იქ ცხვრის ტყავებია დაგროვილი, აქ ღვინის ტიკები ელიან მომხმარებლებს, იქვე მომხიბლავ მორთულობას ქმნიან გამოფენილი ხალიჩები. აი, ფარდულები, სადაც ვერცხლს ფილიგრამებად გარდაქმნიან, რომელიც ჩვენს თვალწინ ნაზი მაქმანივით იშლება”, – ბარონი დე ბაი.
„მოვაჭრეები თავიანთ მაღაზიებს შორის ჩამომსხდარან – ერთ ქუჩაზე შეხვდებით ვერცხლისმჭრელებს, მეორეზე იარაღის მწარმოებლებს, მეწაღეებს, ხალიჩებით მოვაჭრეებს, მეხილეებს, პარფიუმერებს. ყველას თავისი ადგილი აქვს მიჩენილი“, – ჰენრი ნორმანი.
ტფილისურ ბაზარში ვაჭრობის დაუწერელი წესები არსებობდა, რომელთა არცოდნა ან გაუთვალისწინებლობა კარგს არაფერს უქადდა მუშტარს. როგორც ჩანს, ეს ამბავი არც ევროპელებს გამოჰპარვიათ.
მაგალითად, ფრანგი ბოტანიკოსი და მოგზაური ემილ ლევიე მიიჩნევდა, რომ თუკი ამა თუ იმ საქონლის ფასი არ იცოდი, ტფილისის ბაზარში ვაჭრობა უგუნურება იყო; ჰენრი ნორმანი წერდა, რომ თუკი თანხა და დრო გქონდა, თბილისის ბაზრებში ყველაფერს შეიძენდი. მისი აზრით, სწორედ ფინანსები და მოცალეობა იყო ორი უმთავრესი რამ, რისგანაც აღმოსავლური ვაჭრობა და შევაჭრება შედგებოდა. ინგლისელი მეწარმე – ჰერბერტ კოქსონი კი ფიქრობდა, რომ კავკასიაში ვაჭრობა მოქნილ უნარ-ჩვევებს მოითხოვდა, ამიტომაც განსაკუთრებული მნიშვნელობა ჰქონდა იმ ენის ცოდნას, რომელზეც ვაჭრობა მიმდინარეობდა, რადგან კავკასიაში სანდო თარჯიმნის პოვნა თითქმის შეუძლებელია იყო – ისინი, ვინც გამართულად ფლობდნენ უცხო ენას, ხშირად თაღლითობდნენ, ამიტომაც მათი ნდობა არ შეიძლებოდა.
ენათა სიმრავლე ტფილისური ბაზრისთვის დამახასიათებელი კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი გარემოებაა. როგორც საქართველოში მოგზაურობის შემდეგ დაწერილ წიგნში „ზღაპრული ქვეყანა“ ნობელიატი ნორვეგიელი მწერალი – კნუტ ჰამსუნი შენიშნავდა, თეირანისა და „კონსტანტინოპოლისგან“ განსხვავებით, სადაც ვაჭრობას სპარსელები და თურქები მისდევდნენ, ტფილისურ დუქნებში საოცარი ნივთებით სხვადასხვა წარმომავლობის ხალხი ვაჭრობდა – ყველა, ვინც კავკასიაში ცხოვრობდა: „სპარსელი, ქურთი, სომეხი, არაბი, თურქმენი, პალესტინელიცა და ტიბეტელიც”.
ენათა სიჭრელეზე ჩვენ მიერ უკვე ხსენებული ჰენრი ნორმანიც საუბრობდა და ამტკიცებდა, რომ ქალაქის მთავარ ბაზარზე ერთი საათით გასვლაც კი საკმარისი იყო იმისთვის, რომ მისი ქართველი გიდი სხვადასხვა ვაჭართან საუბრისას რამდენიმე განსხვავებულ ენაზე ამეტყველებულიყო.
ეს სულაც არაა გასაკვირი, თუკი გავიხსენებთ, რამდენ ენაზე საუბრობდნენ თბილისში… თუმცა, როგორც ჩანს, ევროპელებს ეს ამბავი გვარიანად აოცებდათ. ტფილისურ ბაზარში ერთი ასეთი დაუვიწყარი შემთხვევა ფრანგ მეწარმე ალფრედ კეშლენ-შვარცსაც შემთხვევია, ვისთვისაც ახალგაზრდა სპარსელს სუფთა გერმანულით მიუმართავს: „რა გსურთ იყიდოთ, ბატონო?“ რამდენიმე ნაბიჯის შემდეგ კი იგივე კითხვა მისთვის ახლა უკვე ფრანგულად დაუსვამთ…
„რა შესანიშნავი ტიპაჟებია! რა ფერებია! მზად ხარ, იყვირო: მომეცით პალიტრა! ღვთის გულისათვის, პალიტრა! მაგრამ რა ვქნათ? ყოველივე ეს ძალიან ლამაზია ტილოზე გადასატანად. განცვიფრდები, ბრმავდები, ჯადოვდები“, – წერდა აღტაცებული კეშლენ-შვარცი, რომელიც ტფილისში XIX საუკუნის 70-იანი წლების ბოლოს იმყოფებოდა.
ამასთანავე, ერთია, რა საქონლით და რა ენაზე ვაჭრობდნენ ტფილისში, ხოლო მეორე საკითხია, თუ როგორ ეპყრობოდნენ ბაზრებში უცხოელ კლიენტებს, მით უმეტეს, რომ გავრცელებული აზრის თანახმად, აზიური ბაზრებიდან ცოტა თუ შეგხვდებოდათ ისეთი, სადაც უცხოელ მუშტარზე თვალი ხარბად არ ეჭირათ.
კნუტ ჰამსუნის დაკვირვებით, დუქანში შესულ მუშტარს, თუნდაც არაფრის ყიდვა ჰქონოდა განზრახული, ნებისმიერი ნაწარმის თავისუფლად დათვალიერების საშუალება ჰქონდა. ამ პროცესს ვაჭრები მშვიდად აკვირდებოდნენ.
ჰენრი ნორმანი კი წერდა: „რამდენიმე ვერცხლისმჭედლის სახელოსნოს თუ არ ჩავთვლით, მთელს ბაზარში ისე გეპყრობიან, როგორც ადგილობრივ მკვიდრს. მაღაზიაშიც როგორც ადგილობრივს, ისე გესალმებიან, იმავეს ათვალიერებ, რასაც ადგილობრივები, ისევე ვაჭრობ, როგორც ისინი და თუ ენა გიჭრის, იმავე საქონელს გამოკრავ ხელს, რასაც ადგილობრივები. ეს ერთი-ორად დასაფასებელია, როცა კაცს კაიროს ბაზარი გახსენდება, სადაც კარგი საქონლის ხელში ჩაგდება მხოლოდ გამართლების შედეგია და ვაჭრობის დროსაც დიდი სიფრთხილე გმართებს“.
დასასრულ, გთავაზობთ ერთ საგულისხმო მონაკვეთს იმავე ჰენრი ნორმანის მოგონებებიდან, რომელიც ხატოვნად აღწერს უცხოელის ტფილისურ ბაზარში ვაჭრობის თავისებურებებს:
„ვაჭარი გიჩვენებს ფირუზებსაც, ერთი მუჭის ოდენას, პატარებსა და მომწვანო ფერისას. ბევრჯერ ჩაეკითხები იქნებ უფრო დიდი ფირუზიც ჰქონდეს, რაზეც ის უარის ნიშნად ყოველ ჯერზე თავს ჯიუტად გააქნევს. მაგრამ თავის რკინის ყუთის ბოლოში მას უდაოდ გადანახული ექნება ის ერთადერთი, განუმეორებელი, საოცარი ლურჯი ფირუზი. რამდენი შეუპოვრობა და გულმოდგინება დაჭირდება ადამიანს, რომ ერთი წამით თვალი შეავლოს ამ საგანძურს, და რამდენი ფული, მას რომ სამუდამოდ დაეპატრონოს. საინტერესოა, რის ფასად დათმობს პატრონი ასეთ საგანძურს. ან დათმობს კი? შეიძლება საბოლოოდ მაინც წამოეგოს ცდუნებას, თუმცა მე გულის სიღრმეში მჯერა, რომ აქ, აზიისა და ევროპის შუაგულში ამ რასის სიამაყე გადაწონის ფულის და ოქროს სიხარბეს. თუ ამ ფასდაუდებელ ლაჟვარდს ვერ დაეუფლეთ, შეიძლება იმედგაცრუებულმა გული სხვა რამეს გადააყოლოთ და ხელში ჩაიგდოთ, მაგალითად, დაღესტნური ლურჯი ხმალი, რომლითაც ალბათ ძველი სპარსელი მეომრები თავიანთ ჯარს ომში მიუძღვებოდნენ, ან ქართული მოვერცხლილი დამბაჩა ანდაც მოოქროვილი სპილოს ძვალი“.
ასე იყო თუ ისე, ტფილისური ბაზრის ამ ფერადოვნების მიღმა, ასე რომ ჭრიდა თვალს საქართველოში ჩამოსულ მოგზაურებს, ადგილობრივთათვის სულ სხვა, მწარე რეალობა სუფევდა – ტფილისელებს, მუდამდღე პროდუქციის ხარისხსა და სიძვირეზე რომ ჩიოდნენ, ყოველდღიურად უწევდათ უზრდელ ვაჭრებთან, გამრუდებულ სასწორთან, ჩარჩებისა და ჯიბგირების ოინებთან გამკლავება. ამგვარი რეალობის შესახებ უცხოელი მეცნიერებისა და მოგზაურების წიგნებში ბევრი არაფერია ნათქვამი.
წყაროები:
- „აღმოსავლური ხალიჩების ძიებაში“, ჰერბერტ კოქსონის მოგზაურობა XIX საუკუნის კავკასიაში, ეთნიკურობისა და მულტიკულტურალიზმის შესწავლის ცენტრი, 2019 წ.
- ედუარდ აიხვალდი საქართველოს შესახებ, გამომცემლობა „არტანუჯი“, 2013 წ.
- ჰენრი ნორმანის ცნობები საქართველოს და კავკასიის შესახებ, ეთნიკურობისა და მულტიკულტურალიზმის შესწავლის ცენტრი, 2019 წ.
- ბერტა ფონ ზუტნერი, „ქართველებთან და საქართველოში“, გამომცემლობა „არტანუჯი“, 2020 წ.
- ემილ ლევიეს მოგზაურობა კავკასიაში, ჟურნალი „მოამბე“, #7, 1894 წ.
- „ტფილისი“ (მურავიოვის მოგზაურობიდგან „საქართველო და სომხეთი“), გაზეთი „ივერია“, #5, 1895 წ.
- ამანდ ფონ ლერხენფელდის ცნობები საქართველოს და კავკასიის შესახებ, ეთნიკურობისა და მულტიკულტურალიზმის შესწავლის ცენტრი (CSEM), 2018 წ.
- თბილისი ფრანგი და ფრანკოფონი მოგზაურების თხზულებებში (XIX საუკუნე – XX საუკუნის დასაწყისი), „აღმოსავლეთსა და დასავლეთს შორის“, ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტი, 2018 წ.
- ფრიდრიხ ბოდენშტედტი, „ათას ერთი დღე აღმოსავლეთში“, „საბჭოთა საქართველო“, 1965 წ.
- ბარონი დე ბაი საქართველოში, გამომცემლობა „არტანუჯი“, 2011 წ.
- კნუტ ჰამსუნი, „ზღაპრული ქვეყანა“, განცდილი და ნაფიქრალი კავკასიაში, გამომცემლობა „ინტელექტი“, 2006 წ.
