1889 წლის მიწურულს თბილისში გამორჩეული მოვლენა მომხდარა. „განსაკუთრებულ კომისიას ერთ-ერთი ვაჭრის მიერ პარიზიდან დაბარებული თვით-მოძრავი ეტლი გამოუცდია, რომლითაც კარგა ხანს უმგზავრიათ ტფილისის სხვა და სხვა ქუჩებზე. შედეგად, კომისიას გადაუწყვეტია, რომ სამგზავროდ ეტლი სრულიად საიმედოაო“.
„ფაეტონებს ერიდე, იცოდე, ღმერთი არაფერ შვაშია მაგენის გაჩენაში!“
რეზო გაბრიაძე, „უცხო ჩიტი“
ამ ამბამდე და შემდეგაც, სანამ ქუჩების მიხვეულმოხვეულობა სამუდამოდ გაქრებოდა, მტკვარი ბეტონის არტახებში მოექცეოდა, თბილისი მილიონიანი ქალაქი გახდებოდა, მის ქუჩებს ასფალტის საფარი მოედებოდა და კერძო ავტომობილები ლამის საზოგადოებრივი ტრანსპორტის როლს შეასრულებდნენ, ქალაქში, რომლის ქუჩათა უმეტესობა ჯერ კიდევ მოუკირწყლავი, ან/და უხეიროდ იყო ნაგები, გადაადგილება ერთობ ჭირდა. მით უფრო ეტლითა და ფაეტონით, ანუ იმ შიდასაქალაქო ტრანსპორტით, 1883 წლამდე, „ცხენის რკინის გზის“, ე.წ. „კონკის“ გამოჩენამდე, გადაადგილების ლამის უკონკურენტო საშუალებებად რომ გვევლინებოდა.
მეცხრამეტე საუკუნის ბოლო მეოთხედისათვის ეტლები და ფაეტონები თბილისელების ყოველდღიური ცხოვრების განუყოფელ ნაწილს შეადგენდა და მათი საჭიროება, მათ სერვისზე მოთხოვნა, ქალაქის ზრდასთან ერთად მატულობდა. დიდი მოთხოვნის მიუხედავად, თბილისელი მეეტლეებისა და მეფაიტონეების ხასიათისა და ზნე-ჩვეულებების თავისებურებების გამო, რასაც მთელი სისავსით ავლენდნენ, მოსახლეობის მხრიდან მათი მისამართით „დაუბოლოებელი საჩივრები“ ისმოდა.
„არსად არ მოიპოებიან ისეთი გაფუჭებული და გაამაყებული მეფაიტონეები, როგორიც ჩვენს ქალაქში. ათჯერ მაინც უნდა დაუყვირო ქუჩაში გაჩერებულ მეფაიტონეს, რომ ერთხელ მოხედვა და ხმის გაცემა გაღირსოს. ჯერ თავიდამ ფეხამდინ აგხედ-დაგხედავს, თუ მოეწონე, ე.ი. თუ შეგატყო, რომ ტაქსაზე მეტს მისცემ, გეტყვის: „ნე ზანიატი ვარო“ და თუ არა და ზედაც არც კი იკადრებს შემოხედვას. ლანძღვა, გინება, გაუპატიურება ხალხისა ათასი ერთ გროშათაა იმათთვის… ქალაქის ავაზაკების და ჯიბგირების პირველი მეგობრები და დამცველები ჩვენი მეფაიტონეები არიან…“
ალბათ ამგვარი დამოკიდებულების გამო იყო, რომ 1870-იანი წლებში, დღის განმავლობაში არაერთი ჩხუბი ხდებოდა „ერევანსკის“, დღევანდელი თავისუფლების მოედანზე „დაბანაკებულ“ მეფაიტონეებსა და ფაეტონის აყვანის მსურველთა შორის. როგორც ჩანს, მაშინდელი მეფაიტონეები თავად არჩევდნენ მუშტარს და თუკი კლიენტი მგზავრობისთვის დაწესებულ საფასურზე მეტ გასამრჯელოს არ შესთავაზებდა, ან ახლო მანძილზე, ვთქვათ, თავისუფლების მოედნიდან – ავლაბარში სთხოვდა გაყვანას, ცივ უარს მიიღებდა.
მეტიც, 1880 წელს, მხოლოდ იმის გამო, რომ ქალაქის გამგეობას მგზავრობისთვის დაწესებული ტარიფები არ გაუზრდია, შიდასაქალაქო ტრანსპორტს 150-მდე ფაეტონი მოჰკლებია – „ასე ინაზებიან მეფაიტონეები“.
ყველაფერთან ერთად, ამ პროფესიის ხალხს მათი უღირსი წარმომადგენლებიც უტეხდნენ სახელს. წარმოიდგინეთ, რა მდგომარეობაში ჩავარდებოდა თბილისში ჩამოსული ქალი, რომელმაც ქალაქში სხვადასხვა ნივთეულობა იყიდა, შემდეგ ეტლი დაიქირავა, ნავაჭრი ტრანსპორტში ჩააწყო და როცა ერთ-ერთ მაღაზიაში შებრუნდა, უკან გამოსულს არც მისი დაქირავებული ეტლი და არც ნავაჭრი აღარ დახვდა.
ასევე ყოფილა შემთხვევა, როდესაც „დღისით, მზისით“ მეფაიტონეს მაღაზიიდან ხალიჩა მოეპარა და „თავის საჯდომს ქვეშ შეედვა. მაგრამ, რადგან მარტო ქურდობა სცოდნია და ნაქურდალის დამალვა კი არა, ხალიჩის ბოლო გამოჩნდა, დაინახეს და წაართვეს“.
ამგვარი ოინების მიუხედავად, ზოგჯერ თავად თბილისელი მეფაიტონეები და მეეტლეები რჩებოდნენ გაბითურებულნი. ერთი ასეთი შემთხვევა 1887 წლის 23 ივლისს მომხდარა, და მასში, როგორც ზოგადად მსგავს ამბებში, რა თქმა უნდა, კინტოები მონაწილეობდნენ.
„ბულვარზე, რუსეთის სასტუმროს პირდაპირ, ორი კინტო გადმოხტა ეტლიდგან. ერთმა კინტომ უთხრა მეორეს: ფული შენ მიეციო.
– ეეი! რას გაუგიჟებიხარ. მე კი არა, შენ უნდა მისცე.
– აი დარდი, თუ არ მისცემო, და პირველი კინტო ცოტა წინ გაჩანჩალდა.
– ეჰეი! სად გარბიხარ, კაცო, მოიტა ფულიო, და გამოეკიდა უკან მეორე კინტო.
წინამ მოუმატა სირბილს, უკანამაც საკმაოდ მოცოცხა და ასე და ამ გვარად გაუხვიეს ვიწრო ქუჩაში და გაჰქრნენ სადღაცა.
მეეტლე კი შუა გზაში მიატოვეს გამოშტერებული“.
თბილისელ მეფაიტონეთა მიმართ უკმაყოფილება მათი ჩქარი სიარულის, შედეგად კი, უბედური შემთხვევების სიხშირითაც იყო განპირობებული. როგორც იმდროინდელი პრესა იუწყებოდა, ქალაქის მეფაიტონეები ხშირად „საშინელის გაგიჟებითა და გაუფრთხილებლობით“ დააქანებდნენ ქუჩებში ფაეტონებს. „ჩვენი მეფაიტონეები კი თუნდაც მოჰკლან ქუჩაზე კაცი, არასოდეს არ გაჩერდებიან, იმ წამსვე, რაც ღონე აქვთ გასწევენ და მსხვერპლს კი იქვე მიატოვებენ“.
როგორც ირკვევა, სწრაფად სიარულით მეფაიტონეები თავსაც იწონებდნენ – „ჩვეულებად აქვსთ, რომ რომელიმე მოქეიფე ყმაწვილს რომ ჩაისომენ, უნდათ აჩვენონ თავიანთი სიყოჩაღე, სიმარდე და ერეკებიან, აჭენებენ წინდაუხედავად, რაც ძალი და ღონე აქვთ ცხენებს“.
მეფაიტონეთა და მეეტლეთა ამგვარ თავაშვებულობას გვარიანად შეუწუხებია ტფილისის მიხეილის სამკურნალოს უფროსი ექიმი, რომელიც თურმე პრესის ფურცლებზე ჩიოდა, მოქეიფეთა ეტლების რიხინისა და დრიგინისგან ავადმყოფებს ღამე მოსვენება არა აქვთო. ამის გამო, უფროსი ექიმი მოითხოვდა, რომ სამკურნალოს მიმდებარედ „მეტისმეტი სწრაფი სიარული“ აეკრძალათ, ამავდროულად კი შესაბამის სამსახურებს მოუწოდებდა, ქვა აეყარათ და გზატკეცილი დაეგოთ, რათა „ეტლების სიარულმა უფრო ნელი ხმა გამოსცესო“.
ყველაფერთან ერთად, მგზავრებისთვის პრობლემას წარმოადგენდა მეეტლეთა შიდა კონკურენციაც, მათ შორის უსაფრთხოების კუთხითაც, რასაც შემდეგი შემთხვევაც მოწმობს:
„ქარვასლის გამოსავალიდგან გამოვიდნენ ორი ყმაწვილი კაცი და ერთიც მანდილოსანი და დაუძახეს მეეტლეს. რადგანაც მორიგე მეეტლეს #166 დასძინებოდა, მეორემ #315 დაიჭირა მისი ადგილი. ჩასხდნენ ეტლში თუ არა, გამოეღვიძა მორიგე მეეტლეს, იწყინა, რატომ ჩემს ეტლში არ ჩასხდნენო, გააქანა ცხენები და ცხენებში გახლართა, ასე რომ მთელი ნახევარი საათი მოუნდა მეეტლე #315, ვიდრე გამოიხსნიდა თავს. ამას აღარ აკმარა თავ-გასულმა მეეტლემ, გააქანა ცხენები და დააჯახა მეორე მეეტლის დასახურის მარჯვენა ფრთაში და სულ მთლად შეგლიჯა, შიგ მჯდომთ რო უკან არ დაეწიათ, დაასახიჩრებდა ვისმე. შეშინებული შიგ მჯდომები გადმოხტნენ და ნახევარ საათზე მეტი პოლიციელს ეძახდნენ. ძლივს გამოჩნდა პოლიციელი #92 და, იმის მაგიერ, რომ მეეტლე პოლიციაში წაეყვანა, დაუწყო პირიქით ჩხუბი და აურ-ზაური: აქვე ვიდექი და რა გაყვირებდათო…“
ამგვარ უწესობას ისიც ემატებოდა, რომ თბილისის ქუჩებში ხშირად ნახავდით დაძველებულ, ამორტიზებულ ეტლებსა და ფაეტონებს, მათში შებმული ცხენები კი ისეთი გამხდარი, მიმკვდარებული, ძლივს მოლასლასე და „დაჯანდაკებულები“ იყვნენ, რომ „იმათის ეტლით სიარულს ისევ ქვეითი სიარული სჯობია“. 1890-იან წლებში ამ გარემოებისთვის თბილისის პოლიცმეისტერს ჯეროვანი ყურადღება მიუქცევია და ბრძანებაც გაუცია, შესაბამის სამსახურებს შეემოწმებინათ ეტლები და ფაეტონები, „სადაც რამ გაფუჭებული ჰნახოთ, სია შეადგინეთ. ცხენებისა და ეტლების პატრონებს დაავალეთ, რომ მცირე ხნის განმავლობაში, რაც შესაკეთებელია, შეაკეთონ, და თუ ამას არ აასრულებენ, სამართალში მიეცემიანო“.
როგორც ჩანს, პოლიცია სხვაგვარადაც ცდილობდა მეფაიტონეთა და მეეტლეთა იძულებას, რომ ამ უკანასკნელთ პირნათლად შეესრულებინათ მათთვის დადგენილი წესები. მაგალითად, 1890 წლის ივნისის ერთ ცხელ საღამოს პოლიციელს დაუნახავს „უფარნო“ ეტლი და მიუხედავად იმისა, რომ მასში მგზავრი მჯდარა, თანაც საკმაოდ პრესტიჟული პროფესიის წარმომადგენელი, არც მეტი, არც ნაკლები – ექიმი, სამართალდამცავს მეეტლე მგზავრითურთ პოლიციაში წაუყვანია, როგორ თუ წესს არღვევ და „ფარანი“ არ აანთეო. დაკავებულები მყისიერად გაუთავისუფლებიათ, რადგან პოლიცმეისტერს განუცხადებია, პოლიციელს არავითარი უფლება არა აქვს, პოლიციაში მიაბრძანოს ეტლი, მით უფრო მაშინ, როდესაც მასში მგზავრი ზისო; მხოლოდ წესის დამრღვევი ეტლის ნომერი უნდა ჩაიწეროს და წარადგინოს, „საცა ჯერ არსო“.
საზოგადოებაში მეეტლეებისა და მეფაიტონეების მიმართ არსებული არცთუ კეთილგანწყობილი დამოკიდებულების მიუხედავად, გამოერეოდა შემთხვევები, როდესაც ამ პროფესიის რომელიმე წარმომადგენელი საქვეყნოდ ისახელებდა თავს. ერთი ასეთი ამბავი 1881 წელს მომხდარა, როდესაც ვინმე ყარაჩოხლური ბუნების მეფაიტონე თაიგულების გამყიდველ ბიჭს გამოსარჩლებია, ვისთვისაც პოლიციას „გოლოვინის პროსპექტზე“ ყვავილებით ვაჭრობა აუკრძალავს. მეფაიტონეს თავისივე ფაეტონიდან შეუტევია პოლიციელისთვის:
„ბაზარში ჯიბგირებისათვის თავი მიგინებებია და საწყალ ბიჭებს თაიგულის გაყიდვას უშლიო, გირჩევ ბაზარში ინავარდო დაჭერაში, უფრო სარგებლობას მოიტანო!“
ამ სიტყვებზედ, პოლიციელი ჰტაკებია მეფაიტონეს და, უშველოს ღმერთმა, ვიღაცები რომ არ მიშველებოდნენ და არ წაეყვანათ, რამდენიმე პოლიციელები გაძაგრას უპირებდნენო თურმე“.
ამგვარი რაინდული ქმედებისთვის თბილისელ მეეტლეებსა და მეფაიტონეებს სადღესასწაულო დღეებში არც დრო რჩებოდათ და ალბათ არც სურვილი, ვინაიდან ამ პერიოდში მათ საქმიანობას გვარიანი შემოსავალი მოჰქონდა:
„დღესასწაულების გამო დიდი მოძრაობაა მთელს ქალაქში… მეფაიტონეს რომ ორის ცხენის მეტი არა ჰყვანდეს, ორს კიდევ იყიდის, რადგანაც ორის ცხენით ვერას გახდება, დიდი მუშაობაა“.
ასეთი გადატვირთული მოძრაობის პირობებში ვერც ძველი თბილისი აუვლიდა გვერდს „საცობების“ პრობლემას, მით უფრო მას შემდეგ, რაც ქალაქში კიდევ ერთი ტრანსპორტი – „ცხენის რკინიგზა“ ამოქმედდა. ქალაქის ერთ-ერთ ყველაზე გადატვირთულ უბანში, რიყის ქუჩასა და სირაჯხანის აღმართზე „ეტლებს გავლა აღარ შეუძლიან იმდენი პოვოსკა, ეტლი და მომუშავე ხალხი მიდის და მოდის. ამ ქუჩის გაყოლებაზედ, საცდელად რომ გაიაროთ, თითქმის ხუთგან-ექვსგან შეხვდებით ერთმანეთში გახიდულ ცხენის რკინის გზის ვაგონს, ეტლსა და პოვოსკას და აქეთ-იქიდგან კიდევ სხვა მეეტლენი და პოვოსკები ელიან, აცა, როდის გაიწმინდება გზა, რომ გავიაროთო“.
1883 წელს თბილისში საზოგადოებრივი ტრანსპორტი – „კონკა“ ამოქმედდა. სამგზავრო ვაგონი, რომელსაც ცხენები ეწეოდნენ, ღია იყო და ორ ათეულ მგზავრს იტევდა. ეტლისა და ფაეტონის მომსახურებასთან შედარებით, საზოგადოებრივი ტრანსპორტით მგზავრობა ბევრად უფრო ხელმისაწვდომი უნდა ყოფილიყო თბილისელებისთვის.
თუმცა ამ სიახლეს თბილისელთა ნაწილი დიდი აღფრთოვანებით არ შეხვედრია. 1883 წელს გაზეთი „დროება“ წერდა:
„სისულელეზედ მეტი არა მოუვა კაცს, რომ აქაო და ვიწრო წვერიანი წაღა მოდა არ არისო, ისეთი წაღები ჩაიცვას, რომ სრულებით სიარული აღარ შეეძლოს? მაგრამ მოდას მისდევენ ხოლმე არამც თუ მარტო ქალი და კაცი, არამედ მთელი ქალაქებიც ერთმანერთს თვალს ადევნებენ და რასაც, ვსთქვათ, პარიჟი, ან პეტერბურღი შემოიღებს, სხვა ქალაქებსაც უნდათ…
რასაკვირველია კარგი მოგონებაა ცხენ-რკინის გზა იაფად წასვლა-წამოსვლისთვის ქალაქში, მაგრამ მთელი ქუჩები მარტო ამ რკინის გზას დავაჭერინოთ უგუნურება იქნება; ეს „ბატი“, ანუ ბალდახინი, როგორც აქაური კინტოები ეძახიან, ურმობას და ფურგუნობას ვერ გაუწევს ქალაქს.
თბილისის ქუჩები საზოგადოდ ისე ვიწრონი არიან, რომ თითქმის გალავინის პროსპეკტზედაც დიდად საფრთხილოა, არამც თუ კუკიის ხიდზედ და შუა-ბაზარზედ ჩატარება…“
პრესის ფურცლებზე უჩიოდნენ და გულგრილობასა და მომხვეჭელობაში ადანაშაულებდნენ ცხენის რკინიგზის გამგეობას იმ მოტივითაც, რომ ქალაქის მასშტაბით მხოლოდ იქ გაიყვანეს „კონკის“ რელსები, სადაც მარტივად იყო შესაძლებელი, ხოლო „სადაც ცოტაოდენ საძნელო იყო ეს საქმე და საკმაო ხარჯსაცა თხოულობდა, თავი მიანებეს – „ნუ თუ საქმე არ არის, რომ 60-70 ათასს მკვიდრს გამოღმა ქალაქისას იაფად და ადვილად შეეძლოს ზრუნვა თავის სისუფთავესა და ჯან-მრთელობაზე აბანოში ხშირის სიარულითა. ჩვენის აზრით, სულყველაფერს სხვას რომ თავი დავანებოთ, მარტო ესეც კმარა, რომ ტფილისის საქალაქო გამგეობამ თავისი შველა და დახმარება არ მოაკლოს ცხენის რკინის გზის გამგეობას, თუ მან ითავა და მოისაზრა ეს სასარგებლო საქმე გზის გაყვანისა აბანოებამდე“.
მიუხედავად ამისა, მოსახლეობისა და ქალაქის საჭიროებებიდან გამომდინარე, ცხენის რკინიგზა პოპულარული სატრანსპორტო საშუალება გახდა, თუმცა ამ შემთხვევაშიც მთელმა რიგმა პრობლემებმა და ნაკლოვანებებმა იჩინა თავი.
მაგალითად, როგორც 1884 წლის საგაზეთო ცნობით ვიგებთ, „ცხენის რკინიგზის კონდუქტორები მეტის-მეტის ზდილობით ექცევიან ყმაწვილ ქალებს და იმათ გულისთვის მაშინვე გააჩერებენ ხოლმე ვაგონს, მაგრამ მოხუცებულები თვალში არ მოსდით და იმათ გულისთვის არც თავს აიტკივებენ ხოლმე. ერთი მოხუცებული მჯდარა პატარა ყმაწვილით ვაგონში. როცა დაუპირებია გადმოსვლა, ბევრი უთხოვნია დაეყენებინათ და, რაკი ყური არვის უთხოებია, უცდია გადმომხდარიყო, მაგრამ ვაი იმ გადმოხტომას: მოხუცებულიც და ყმაწვილიც გაქანებული ვაგონიდამ ტალახში ჩაცვივნულან. ბევრი უცინიათ კონდუქტორებს ამ „სასაცილო“ ამბავზედ“.
პრობლემა იყო მგზავრთა რაოდენობაც, რადგან ყოფილა შემთხვევები, რომ ოცდაოთხი ადამიანის მაგივრად, „კონკით“, ერთდროულად, ორმოცდაათზე მეტ ადამიანს უმგზავრია; ცხენის რკინიგზის ამ ვაგონის მარცხენა მხარეს ჩამოკონწიალებულ შეზარხოშებულ მოქალაქეს კი, რომელსაც მგზავრთა ყაყანი „ნანათ შეესმოდა – ჩასთვლიმა, გაუშო ვაგონის ბოძს ხელი და გადმოვარდა ძირს… ამბობენ ნეკნები და ხერხემალი აქვს დამტვრეულიო“.
ასევე, 1895 წლის გაზეთ „ივერიის“ ერთ-ერთ ნომერში საგულისხმო ცნობაა გამოქვეყნებული იმასთან დაკავშირებით, რომ „დღე არ გავა ცხენის რკინის გზაზედ ტფილისში დიდი უსიამოვნება არ მოხდეს. ხოლო საგანი უსიამოვნებისა თითქმის ყოველთვის ის არის, რომ მანდილოსნებს ძვირად სთავაზობენ ადგილს ვაგონზედ მამაკაცები.
მართალია, რაკი მოგზაური ადგილის ფასს გადაიხდის, უფლება აქვს იჯდეს თავისს ალაგზედ, მაგრამ არც ის არის ძნელი გასაგები, როდესაც მანდილოსანი თავზედ გადგიათ, ადგეთ და ადგილი უთავაზოთ. ასეა ყოველგან, და, საკვირველია, რატომ ტფილელებმა ვერ შეიგნეს ეს უბრალო ზრდილობის წესი ამდენს ხანს?
ამერიკაში ქალის პატივისცემა იქამდის არის მიღწეული, რომ თუ სასტუმროში მოსულმა მანდილოსანმა ნომერი ვერ იშოვნა, მამაკაცები, რომელნიც ამ სასტუმროში დგანან, ვალდებულნი არიან უთავაზონ თავისი ნომერი და თითონ სხვაგან ეძიონ ბინა.
ჩვენ გვგონია, რომ ურიგოს არ იზამდა ტრამვაის გამგეობა, ასეთი განცხადება გაეკრა ვაგონებზედ: „როდესაც მანდილოსანისთვის დასაჯდომი ადგილი აღარ არის ვაგონებზედ, გამგეობა სთხოვს მამაკაცთ, თავისი ადგილი უთავაზონ და თითონ ფეხზედ დადგნენ“. იქნება ამ მოწოდებამ გასჭრას და ტყაპა-ტყუპი, რომელიც ხშირად არის მამაკაცთა შორის ვაგონებზედ ამ საგნის გამო, მოისპოს!“
ცხენის რკინიგზის ვაგონებში დასაჯდომ ადგილებზე განსაკუთრებული ტაციაობა გაზაფხულ-ზაფხულის პერიოდში იყო, როდესაც თბილისელებს ბაღებისკენ მიუწევდათ გული. „კვირა დღეობით და ორშაბათობით სავსეა ხოლმე მუშტაიდის ბაღი, ლორთქიფანიძის „ტრამვაი“ და მთელი დიდუბე. ხალხის უმეტესობა ცხენ-მატარებლით დადის წინ და უკან. ამიტომ ცხენ-მატარებლის ვაგონებზე დიდი ჭყლეტაა და ზედა ხოცვა. ვაგონები არა ჰყოფნის ხალხსა და ამიტომ ერთმანეთს აწყდებიან, ყველა სცდილობს, რომ ადგილი დაიჭიროს ადრევე და ჩქარა დაბრუნდეს სახლში, ნამეტნავად იმ დროს, თუ ცამ წინწკვლა დაიწყო, ან მოიღრუბლა“.
ბუნებრივია, ასეთი ხალხმრავლობა და ზოგადადაც, ცხენის რკინიგზის ვაგონები, იდეალური ასპარეზი იყო ჯიბგირთათვის, ასე ადვილად რომ ითბობდნენ ხელს სხვების ქისებზე.
მზიანი სეზონებისგან განსხვავებით, ცხენის რკინიგზის მგზავრები ახალი პრობლემების წინაშე დგებოდნენ შემოდგომის ბოლოსა და ზამთრის პერიოდში, ვთქვათ, 1891 წლის ნოემბერში, როდესაც „ცივი ქარი ჰქრის, თითქმის ყოველ დღე იცრემლება ცა, მაგრამ ჩვენს უსახელო საზოგადოებას ცხენის რკინის გზისას, როგორც ეტყობა, ჯერ ისევ ზაფხული ჰგონია. დღევანდლამდე ღია ვაგონები დადის, საჯდომი სკამები წვიმისაგან სულ ერთიანად დაჭოჭებულია და ცივის ქარისაგან მგზავრებმა თავი, არ იციან, საით მიუდონ, რომ სუსხი აიცილონ. ნუ თუ დრო არ არის საზამთრო ვაგონების სიარულისა?“
ალბათ ამ და სხვა მსგავს მიზეზთა და უწესობათა გამო, რითაც „ქალაქის მცხოვრებლები სწუხდებოდნენ“, ტფილისის ქალაქის გამგეობას ცხენის რკინიგზის გამგეობისაგან შემდეგი წესების შესრულება მოუთხოვია:
„რიგზე მოიყვანოს და განარკვიოს, თუ რამდენი კაცი უნდა ჯდებოდეს ყოველ მატარებელში, რომ გადაწყვეტილ რიცხვზე მეტი კონდუქტორებმა აღარ დასხან, და მატარებლის ავსება ამისთვის გაკეთებულ ცალკე განცხადებით გამოაცხადონ;
აღიკრძალოს მატარებლის აქეთ-იქით საფეხურზედ დგომა და ნება მიეცესთ მხოლოდ ორ-ორის კაცის დაყენებისა მატარებლის თავსა და ბოლოში; როდესაც ვინმე აპირობს მატარებელში ასვლას და ან იქ მჯდომი ჩასვლას, სიარულს მოუკლონ ცოტა და უეჭველად გააჩერონ მოხუცის, ავად-მყოფებისა და ქალების მისაღებად და ჩამოსასვლელად;
ნება არ მიეცესთ შიგ მსხდომთ გინებისა და საზოგადოდ ყვირილისა და ამისთანა პირნი პოლიციის შემწეობით იქმნენ მატარებლიდგან გადმოყვანილნი, თუ ნებით არ ისურვეს გაჩუმება და მატარებლიდგან გადმოსვლა;
ვალად დაედვათ მატარებელზე მყოფ მოსამსახურეთ, რომ თავაზითა და პატივით მოეპყრან საზოგადოებას“.
ამ ნორმების დაწესების კვალდაკვალ, ცხენის რკინიგზის ვაგონებში თამბაქოს მოწევაც აუკრძალავთ, ასე ძალიან რომ აწუხებდათ მგზავრებს.
გატარებული პრევენციული ღონისძიებებისა და საზოგადოებრივი ტრანსპორტის, მათ შორის, უსაფრთხოების ნორმების მაქსიმალურად სრულყოფის მთელი რიგი მცდელობების მიუხედავად, ცხენის რკინიგზასაც არაერთი უბედური შემთხვევა უკავშირდება.
1899 წლის 20 დეკემბერს, დღევანდელი თავისუფლების მოედანზე ცხენებმა ცარიელი ვაგონი მოიტაცეს და ისეთი ძალით გააქროლეს, რომ, პატარა ბიჭი, ვაგონზე შეხტომა და მისი დამუხრუჭება რომ სცადა, ძირს გადმოაგდეს. მართალია, ყმაწვილი გადარჩა, თუმცა ერთმა მოხუცმა ლიანდაგიდან გადასვლა ვერ მოასწრო და თავქვე დაშვებულ ცხენებსა და ვაგონს ემსხვერპლა: „ბოლოს ვაგონი დაღმართზე ისე გაჩქარდა, რომ ცხენებს გაუსწრო, წააქცია და ძრიელაც დაამტვრია: ერთს ფეხი მოსტეხა და მეორეს თავი დაულეწა. ამბობენ, გაუფრთხილებლობის გამო მეეტლე და კონდუქტორი სასამართლომ დააპატიმრაო“.
ამ ტიპის ტრაგიკული შემთხვევების გარდა, თბილისის ცხენის რკინიგზას სხვაგვარი ამბებიც ახსოვს:
„მუშტაიდის მხარეს მიდიოდა კონკის ვაგონი, რომელშიაც, სხვათა შორის, იჯდა ვიღაცა სიმენსი. როდესაც ამ ვაგონს მეორე მუშტაიდიდგან მომავალი ვაგონი დაუახლოვდა, ბ-ნი სიმენსი ადგა და უნდოდა მეორე ვაგონში გადამჯდარიყო, მაგრამ ფეხი დაუსხლტა და ორ ვაგონ შუა ჩავარდა“, რის შედეგადაც ბეწვზე გადარჩა და მხოლოდ მარჯვენა ფეხი იღრძო.
რაც შეეხება საგზაო შემთხვევებს, ე.წ. „ავარიებს“, ამ თემას შეგნებულად არ შევეხებით, რადგან თუკი დაუდევრობისა თუ სხვა მიზეზთა გამო, თბილისის ქუჩებში ეტლების, ფაეტონებისა და ცხენის რკინიგზის ვაგონების მონაწილეობით მომხდარი ინციდენტების სიმრავლეს გავითვალისწინებთ, ამ საკითხზე თხრობა შორს წაგვიყვანს.
დასასრულ, აუცილებლად უნდა ვახსენოთ ერთი მნიშვნელოვანი გარემოება, რომ მეეტლეები, მეფაიტონეები და ცხენის რკინიგზის პერსონალი არცთუ ჰარმონიულად თანაარსებობდნენ ქალაქში, რომელიც დღითი დღე იზრდებოდა, უფრო და უფრო მეტი შემოსავლის მიღების საშუალება ჩნდებოდა და, შესაბამისად, საზოგადოებრივი ტრანსპორტის სფეროში კონკურენციაც იზრდებოდა.
ეგ კი არადა, რიგ შემთხვევებში, თავად ცხენის რკინიგზის ადმინისტრაციასა და ზოგადად, მათ პერსონალს შორისაც უკიდურესად იძაბებოდა ურთიერთობა. ერთი ასეთი უთანხმოება 1900 წლის 1 იანვარს, ახალი წლის ღამეს, გამთენიის 5 საათზე დაიწყო, როდესაც „მუშტაიდის ვიწრო ქუჩაზედ, ცხენის რკინის გზის ადმინისტრაციასა და ამ გზის მეეტლეთა და კონდუქტორთა შორის რაღაც უსიამოვნება მოხდა… ცხენის რკინის გზის სადგომთან შეკრებილიყო 200-მდე კონდუქტორი და მეეტლე, რომელთა შორის ჩხუბი ასტყდა, რამაც პოლიციის ჩარევა გამოიწვია. რამდენჯერმე განმეორებულ შეტაკების დროს დაიჭრა 6 მეეტლე და 5 პოლიციელი [უკანასკნელნი მსუბუქად დაშავდნენ შეშებით, ჯოხებით და სხ.] მეეტლენი და კონდუქტორები ჯარის დახმარებით დატუსაღებულ იქმნენ. მრავალი დაიმალა, მაგრამ 60 კაცი კი სატუსაღოში გაჰგზავნეს“.
ამ ამბებიდან შორს არაა ის დრო, როდესაც ცხენის რკინიგზას თბილისში – „ელექტრონის ტრამვაი“ ჩაანაცვლებს და იმდროინდელ პრესაშიც უხვად გამოჩნდება კარიკატურები ერთი მხრივ მხიარული ცხენებისა, „კონკაზე“ აუტანელი შრომისგან რომ გათავისუფლდნენ, მეორე მხრივ კი „ელექტრონის ტრამვაის“ გამო, უფუნქციოდ დარჩენილი, ატირებული ცხენისა.
თუმცა გაივლის კიდევ 102 წელი და თბილისში უკვე „ელექტრონის ტრამვაიც“ შეწყვეტს ფუნქციონირებას.
დროთა განმავლობაში, ამ ეკოლოგიურად სუფთა საზოგადოებრივი ტრანსპორტის აღდგენის საკითხს „მადლიერი შთამომავლობა“ არაერთხელ დააყენებს დღის წესრიგში, მაგრამ ამ დრომდე უშედეგოდ, მათ შორის იმის გამოც, რომ ტრამვაის რელსები, რომელთა დაგების მნიშვნელობაზე საუკუნის წინ ასე თავგამოდებით საუბრობდნენ ძველ ქართულ პრესაში და რომლითაც 2006 წლამდე თბილისის გაუბედურებული ასფალტის საფარი უხვად იყო დაქსელილი, წარსულს, უფრო სწორად კი, ძირითადად, ჯართის შემგროვებელ პუნქტებს ჩაბარდა.
