თევზებსა და ადამიანებზე

თევზებსა და ადამიანებზე

„თუ რომელსამე საგანზე შეიძლება ითქვას, რომ ეს საგანი ხალხის ცხოვრებისათვის „აუცილებელ საჭიროებას“ შეადგენსო, უეჭველია, ესევე უნდა ითქვას თევზზედაც. ეს ითქმის განსაკუთრებით ჩვენი ხალხისა და კიდევ უფრო ჩვენი ქალაქის შესახებ. ქალაქს უთევზოდ გაძლება არ შეუძლიან, იმას უყვარს თევზი, ქალაქის ქართველებისა და სომხებისათვის თევზი ისეთივე საკვები და საზრდოა, როგორც პური“.

თბი­ლის­ში თევზს გან­სა­კუთ­რე­ბულ პა­ტივს სცემდნენ. ამბობდნენ, თბილელებმა „პირის გემო“ იციან და უყვართ, რომ სუფრაზე „ხორაგეული ნაირნაირობდესო“. ამ ხორაგეულიდან განსაკუთრებით ცოცხალ თევზს ეტანებოდ­­ნენ, რომელშიც ყველა „ჟიჟმატი“, ანუ წვრილი თევზი შედიოდა: „ფიჩხული, ლურჯა, მურწა, ჭიჭყინა, ნაფოტა, ღონა და სხვ…“.

„ცოცხალი თევზის“ გარდა, თბილისში გამოყვანილ, დამარი­ლებულ თევზსაც გეახლებოდნენ. ძველი თბილისის შავ-თეთრ ფოტოებს თუ გადავხედავთ, ნახავთ, რომ გამომშრალი თევ­­ზით მოვაჭრენი მუშტრის ნაკლებობას არ უჩიოდნენ. თუმცა ამ თევზის ვარგისობა, განსაკუთრებით კი ცხელ დღეებში, კითხ­­ვის ნიშნის ქვეშ დგებოდა… თბილისის „სასანიტარო ექიმები“ ტრაქტირებისა თუ დუქნების პატრონებს უვარგის თევზს, ძირი­თადად, მტკვარში აყრევინებდნენ, მაგრამ სხვადასხვა დროს, გაფუჭებული პროდუქტი მანამდე წამლავდა მოსახლეობას, სანამ „სასანიტარო ექიმები“ მის ავკარგიანობაში გაერკვეოდ­­ნენ:

„რამდენთამე პირთა განაცხადეს ჩვენს რედაქციაში საჩი­ვარი იმაზედ, რომ მოწამლულ გელაქნურს ჰყიდიან ქალაქშიო. ვისაც კი არ ეყიდნა, მართლა, იმ დღეს ჩვენს ბაზარში გელაქნუ­რი ყველას თავბრუ და გულის-რევა დამართნოდა და ავათ გამ­­ხდარიყო. ამ გელაქნურს, როგორც გვითხრეს, ცოტათი მწარე გემო ჰქონდაო. ძალიან კარგი იქნება, მთავრობამ ამ გარემო­ებას ყურადღება მიაქციოს და ექიმებს შეამოწმებინოს გელაქ­­ნური, რომელიც ამ კვირაში შემოვიდა ქალაქში“;

ნიკო ფიროსმანაშვილი, „წითელპერანგა მეთევზე“ / საქართველოს ეროვნული მუზეუმი

„მოხარშულს ხმელს თევზს ტფილისში თითქმის ყველა მო­ედნებზედ ჰყიდიან. ეს თევზი ხშირად ასუნებულია, აშმორებუ­ლი, და ამიტომაც იაფად ისყიდება, გირვანქა ორ-სამ შაურად. იაფს, გაფუჭებულს თევზს დიდძალი ღარიბი ხალხი ეტანება, ამიტომ ადვილად შესაძლებელია რაიმე სნეულობა დაჰბადოს ამ ნაირად თევზის ყიდვამ. ჩვენის აზრით, ქალაქის მკურნა­ლებმა, რომელთაც აბარიათ ბაზრების დათვალიერება, განსა­კუთრებული ყურადღება უნდა მიაქციონ ამ გარემოებას“.

თევზის მიმართ ქალაქელთა უპირობო სიყვარულს მოწ­­მობს თევზის სახეობათა „ნაირნაირობაც“ იოსებ გრიშაშვილის „ქალაქურ ლექსიკონში“, შესაბამისად, თბილისელთა მეტყვე­ლებაში:

ალაბალუხი“ – თევზია წითელხალებიანი; „ბახტაკი“ – მსხვილი ცოცხალი თევზი; „გელაქნური“ – ანუ იშხანი, შავხა­ლებიანი თევზია, მეტად გემრიელი, მოხარშულს ვარდისფერი დაჰკრავს. იცის გოგჩის ანუ სევანის ტბაში; „გველანა“ – ერთ­­გვარი ჯიშის თევზია, რომელსაც არა სჭამენ; „გოჭა“ – თევზია ერთგვარი, კუტუმის მსგავსი, საზანი; „იანი“ – ტარაღანის თევ­­ზის ხმელი ზურგიელი. ხმელ თევზთაგანია. იანი ჰქვიან დიდი თევზის ერთ ადგილს, ერთ ამონაჭერს; „იშხანი“ – ხალიანი თევზია ერთგვარი; „ლოქოფაჩა/ღოქოფაჩა“ – პატარა ლოქო, ღლავი; „სათალი“ – ხმელ თევზთაგანია, ზურგიელის მსგავსია, რომელიც დანით სათლელია და ამიტომაც ჰქვიან „სათალი“; „სალამურა თევზი“ – ერთგვარი თევზია, რომელსაც უფრო შამფურზე სწვავენ და ისე გეახლები­ან; „ტარაღანა“ – ზუთხის მსგავსი თევზის სახელია. გრძელცხვირა თევზი; „ქაშაპი“, „ქორჭილა“ – თევზის სა­ხელებია; „შამაია“ – „შაჰის თევზი“. ეს თევზი გაკეთებულია, გამოსულია და გამობოლილი. სამეფო თევზია; „ცოცხალი თევზი“ – ერთგვარი წვრი­ლი თევზია: ფიჩხულა, ლურჯა, ჭიჭყინა, მურწა, ნაფოტა და სხვ.; „ხრამული“ – ცივად მარილში მოხარშული წვრილი თევზი, ე.ი. ხრამის თევზი; „ჯუფთი“ – დოში, ორაგული; „ჭანარი“ – ერთგვა­რი თევზი, მოზრდილია, ორ-სამ კილოს იწონის. „ცოცხალ-ცოცხალი ჭანარი ხომ არ გნებავს?“

ქალაქის „გასტრონომიული გემოვ­­ნება“, სხვადასხვა ფორმითა და რე­ცეპტით მომზადებული ამ პროდუქტის მიმართ გულგრილი რომ არ იყო, ამას მოწმობს „კნეინა ბარბარე ჯორჯაძის მიერ შედგენილი „სამზარეულო წიგ­­ნიც“¹ , სადაც სხვადასხვა სახეობის მომ­­ზადების წესი და კერძების არაერთი რეცეპტი გვხვდება, მაგალითად:

ორაგული შემწვარი და ჩახოხბილი“ – „ორაგული გრძლათა და წვრილად მოსჭერით, რომ შამფურ­­ზედ აეგოს, გარეცხეთ კარგად, მარი­ლი მოაყარეთ და როგორც მწვადი ისე შეწვით ტრიალით; შემდეგ მოუმზადეთ ძმარი ამ რიგად: ერთს სტაქან ძმარში ჩასჭერით წმინდად ერთი თავი ხახვი და ცეცხლთან მათლაფით დადგით, რომ ის ხახვი ძმარში ჩაითუთქოს; მერე ეს შემწვარი ორაგული ხახვ-ძმარში ჩასჭე­რით და ისევ ცეცხლთან დადგით ცოტა ხანს“;

ხიზილალის ქაბაბი“ – „ნახევარ გირვანქა ხიზილალას ჩააფშხვენით ერთი სტაქანი პურის გული, ერთი სტა­ქანი წყალი დაასხით, ამოჭყლიტეთ; თუ სქელია, წყალი კიდევ მიუმატეთ, ერთი თავი ხახვი ჩააჭერით; ტაფაზე დაას­­ხით ზეთი, გააცხელეთ, ამოჭყლეტილი ხიზილალა შიგ ჩაასხით და მოხრაკეთ ორივე მხარეს“.

„ახალი თევზით მოვაჭრე „სალდათის ბაზარში“ / დიმიტრი ერმაკოვის ფოტო / ეროვნული ფოტომატიანე

რეცეპტებთან ერთად, ბარბარე ჯორ­­ჯაძის „სამზარეულო წიგნში“ აღწერი­ლია „ყოველგვარი თევზის“ სწორად დამარილების მეთოდიც:

„სადაც ბევრ თევზს იჭერენ, უნდა დამზადებული ჰქონდეთ რამდენიმე პატარ-პატარა ბოჩკები. თევზს გაჰ­­ქერქავთ (ქერქს გააყრევინებთ), გა­მოჰშიგნავთ და სინესტეს ტილოებით გაუმშრალებთ, მაგრამ არ გაჰრეცხავთ; გააფეშხოვებთ შუაზე და ყველა მხრი­დან წაუსვამთ მარილს, სანამ სულ არ დაწითლდება. ჩაალაგებთ ბანკებში, დააჭედავთ თავებს, გადაჰფისავთ და შეინახავთ ცივსა, მაგრამ მშრალს ად­­გილას. ბოჩკა უნდა გადაბრუნდეს ხოლ­­მე ერთი თავიდან მეორე თავზე, რომ თევზის გაშვებულმა წვენმა თავიდან ბოლომდე გაუაროს. ასე შეინახება თევზი ნახევარ წლობით და თუ ერთხელ გაიხსნა ბოჩკა, თევზი ძალიან ჩქარა ფუჭდება, ამისათვის ბოჩკები ძალი­ან მომცროები უნდა იყოს. თუ თევზის შემჭმელი ცოტა ხანში არავინ იქმნება, უნდა მაშინ ერთი ნაწილი ამ თევზი­სა ჩრდილში სადმე ჩამოჰკიდოთ და მერმე ბოლში გამოიყვანოთ. ვურჩევთ ამასთანავე, რომ დასამარილებელ თევზებს თავები წაეჭრას ხოლმე, რად­­გან შემჩნეულია, რომ დამარილებული თავიანი თევზი უფრო ჩქარა ფუჭდება და არა სასიამოვნო გემოს ითვისებს. თუ თევზი ძლიერ მლაშე გამოვიდა, უნ­­და ჯერ თბილ წყალში დალბეს და მერე ცხელ რძეში“.

„ყოველგვარი თევზის დამარილების მეთოდების“ შესახებ ალბათ კარგად იცოდნენ სალიანში – XIX საუკუნის მე­ორე ნახევარში, „ქალაქი და თითქმის მთელი კავკასია იმ თევზით იკვებებო­და, რომელსაც სალიანში და საზოგა­დოთ, ბაქოსკენ იჭერდნენ“ და ურმე­ბით, რკინიგზის ამოქმედების შემდეგ კი „ყოველ დღე, დილის მატარებლით, ახალ-ახალი თართი, ორაგული, ხიზილა­ლა“ და სხვა სახეობის თევზები თბილი­სისკენ მოჰქონდათ – „გაზაფხულს გამო­დიოდა თართი, ზუთხი და ამ გვარები; შემოდგომას ორაგული, შამაია და სხვ“.

„თევზის დუქანი, სადაც დოშით ვაჭრობენ“ / დიმიტრი ერმაკოვის ფოტო / ეროვნული ფოტომატიანე

ამ პერიოდში კასპიის ზღვის ნაპირე­ბი, სალიანის და სევანის (გოგჩა) ტბები, არაქსი და სხვა მდინარეები ხაზინის საკუთრებაში იყო და იქ თევზის ჭერის უფლება იჯარით გაიცემოდა.

თევზით ვაჭრობა რომ შემოსავლია­ნი საქმე იყო, ეს არათუ ქალაქში იცოდა ყველამ, ამ ამბავს ტფილისში ჩამოსული უცხოელი მოგზაურებიც მალევე უღებდ­­ნენ ალღოს:

„ზამთრისა და ზაფხულის ბაღები, ტერასები, შადრევნები, ლამაზი მცე­ნარეები, ფანჩატურები, გალერეები, მისაღები, საკონცერტო და სხვა დარ­­ბაზები, ოთახები, კაბინეტები, აბა­ნოები, მოჩუქურთმებული ხე, სარკის ფასეტებით დაფარული კედლები, ჭერი და ნიშები. შენობის ორმოცდაათამდე დიდი და პატარა ოთახი მორთული იყო სპარსეთის ხალიჩებით, შალებით და ქსოვილების ელვარე ფერებით“² , – ამ სახლის, რომელიც თბილისში სტუმრად მყოფი ხელოვნებათმცოდნის, ფლო­რიან ჟილის აზრით, სპარსეთის შაჰსაც კი შეშურდებოდა, აშენების საშუალება თბილისელ ვაჭარს, ვარდან არშაკუნს სწორედ სალიანის თევზით, კერძოდ კი შამაიათი – „თევზების მეფით“ ვაჭრო­ბამ მისცა. [1869-1886 წლებში ამ სახლში „საარტისტო წრე“ – „კრუჟოკი“ იყო გან­­თავსებული, 1922 წლიდან კი თბილისის სახელმწიფო სამხატვრო აკადემია].

ძველი ქართული პრესა წერდა, რომ ტფილისელი მდიდარი ვაჭრები რო­გორც ბუზი-თაფლს, ისე შენატროდნენ და ეშურებოდნენ თევზით ვაჭრობას, ამ მოგებიან საქმეს:

„ვისაც კი ეს თევზის დაჭერისა და გაყიდვის უფლება იჯარით აუღია, ყველა გამდიდრებულა, ყველა მილი­ონერებად შექმნილა. მირზოევები ამ იჯარამ წამოაყენა პირველად ფეხზე, არშაკუნიმ თევზის წყალობით ააშენა ის „კრუჟოკის“ სახლი, რომლის სიმშვენიე­რე და სიმდიდრე ჩვენ გვაკვირვებს, თა­მამშევი ამან გააკეთა და სხვ. ახლა ეს იჯარა ონანოვსა და ამხანაგებს აქვთ. ერთის სიტყვით, ჩვენი ვაჭრებისათვის სალიანის თევზი კალიფორნიად არის გადაქცეული…“

იქვე „დროება“ ერთ საგულისხმო გარემოებაზე, უფრო ზუსტად მოიჯა­რეთა გულისწადილზე ამახვილებდა ყურადღებას, რომლის თანახმადაც, ამ ბიზნესში ჩართული ვაჭრები კარ­­გად იყენებდნენ იმ გარემოებას, რომ მოსახლეობას თევზი და ხიზილალა იმდენად უყვარდა, „უთევზოთ ვერ გას­­ძლებსო“, ამიტომაც, უმატებდნენ და უმატებდნენ ფასს, „მაინც კიდევ იყიდი­ანო!“.

ფასის მატებას „ბოლო რომ აღარ ჰქონდა“, ქალაქიც „თევზის სიძვირის ფიქრში“ ვარდებოდა, მაგრამ რაკი­ღა „ქალაქის კაცი და უთევზობა ძნელი საფიქრებელი“ იყო, ბაზრებსა თუ დუქ­­ნებში ამ პროდუქტზე მოთხოვნა არ წყდებოდა.

„ხმელი თევზით მოვაჭრე“ / დავით გურამიშვილის ფოტო / საქართველოს პარლამენტის ეროვნული ბიბლიოთეკა / დეპოზიტარიუმი

თბილისელი მხატვრის, კარაპეტ გრი­გორიანცის ცნობით, „ქალაქში ძველი დროიდანვე სანოვაგის უმთავრეს ბაზ­­რად ითვლებოდა რიყე. 1880 წლიდან კი თევზის ბაზარი გადმოიტანეს პუშკინის ბაღის ადგილას, სადაც ურმებით იდგ­­ნენ და აუწონრათ, იაფათ თევზს ყიდ­­დნენ. თევზს ურმებით შეუწყვეტლათ სალიანიდან მოეზიდებოდნენ.

თევზეულში მარტო ორაგული იყიდე­ბოდა წონით, რადგანაც მეტად დიდია და ერთი ადამიანი ვერ იყიდის. ახალი თევზი, სუდაკა, საზანი, კუტუმი, ზუთხი, იშხანი, შამაია და სხვა ესენი სულ იყი­დებოდა აუწონრათ.

ორაგულის თავი ღირდა ორი შაური, კარგი ადგილი გირვანქა სამი შაური, კუტუმი მთელი სამი შაური, საზანი ერთი აბაზი, იშხანი და გელაქნური წყვილი ერთი აბაზი, შამაია წყვილი სამი შაური, ზურგიელი და დოში გირვანქა ორი შაუ­რი, ხიზილალა ათი შაური“.³

აქვე, ამ თემასთან დაკავშირებული ერთი ისტორია, რომელიც სხვადასხვა ინტერპრეტაციით, ძველი თბილისის შე­სახებ დაწერილ არაერთ ნაშრომსა თუ მოგონებაში გვხვდება:

„ერთხელ ბაზარში ცნობილ ვაჭარ მირზოევს ეძნელებოდა ძვირ ფასად თევზის ყიდვა. მაგრამ იმავე თევზისა თურმე უვაჭრელად ერთმა კინტომ იყი­და. როდესაც მირზოევი შეჰკითხებია სიძვირეზე, კინტოს უპასუხნია, „მინამ ჯიბეში მაქვს, ასე ვიცხოვრებ და როცა გამომელევა, მაშინ შენსავითო“.

ძველ ქართულ პრესას თუ დავუჯე­რებთ, პროდუქტზე ფასის მატებასთან ერთად, ვაჭრებს, ვისაც თევზის მოპოვე­ბა იჯარით ჰქონდათ აღებული, სიხარბე ზოგჯერ სხვა კუთხითაც სძლევდათ და ამის გამო, როგორც „დროება“ იუწყებო­და, 1880-იან წლებში „წყლები თითქმის დაიცალა თევზისაგან“:

„მიზეზი პირველი ის იყო, რომ დიდ წყლებში, მტკვარში, არეზში (არაქსში) და სხვებში მოიჯარეებმა შემოიღეს რკინის კონი (ზაბოიკა); მთელს წყლებს ჰკრავენ, თევზს ამწყვდევდნენ და არც ზემოთ უშვებდნენ და არც ქვემოთ; ჟლეტდნენ საშინლათ მრავალს უწყა­ლოთა. ისე გაწყდა თევზი, რომ არამც თუ არაგვში, თფილისთანაც კი ორაგუ­ლი ვეღარ ამოდიოდა. რადგანაც ორა­გული ქვირითს არაგვში და მტკვრის სათავეში გრილ ადგილებში სდებს, ამოუსვლელობით, რასაკვირველია, გაწყდებოდა თევზი თითქმის მთელ კავ­­კასიის წყლებში“.

„ხმელი თევზით მოვაჭრენი“ / დავით გურამიშვილის ფოტო / საქართველოს პარლამენტის ეროვნული ბიბლიოთეკა / დეპოზიტარიუმი

ამ მავნე პრაქტიკის აღმოსაფხვრე­ლად, პასუხისმგებელ პირებს შესაბა­მისი აკრძალვები დაუწესებიათ, თუმცა აკრძალვებისთვის გვერდის ავლა აბა რა დიდი სირთულე უნდა ყოფილიყო?! იმავე გაზეთის სიტყვით, მთავარი იყო, მოსახლეობას გაეცნობიერებინა, თუ რატომ არ შეიძლებოდა „კონის გაკე­თება“ და „წყლების შეკვრა“ თევზის და­საჭერად – „თევზი ფრთხება და არამც თუ იმ ახლო-მახლოს აღარა ჩნდება, მთელს იმ წყალსაც თავს ანებებს და სხვა წყლებში მიდის“.

ამასთან ერთად, აკრძალული იყო თევზჭერა ზაფხულის თვეებში, ქვირი­თის დადების დროს. ზოგადად, ამ ტი­პის აკრძალვებს რომ განსაკუთრებული მნიშვნელობა ჰქონდა, 1886 წლის გაზეთ „ივერიის“ ერთ-ერთი ნომრიდან მოყვა­ნილი ცნობაც მოწმობს:

„მოგეხსენებათ შემოდგომაზე ჰყრის ორაგული ქვირითას. ამის გამო მუცელი სტკივა, შეწუხებულია, გამოდის ნაპი­რას და ეხახუნება ლამსა და იქა ჰყრის ქვირითას. ხალხი წარა-მარად ჰხო­ცავს თურმე ამ დროს ორაგულს და ამ ნაირად აწყობს ამ გემოთი განთქმულს თევზს არაგვისას, რადგან ხშირად მაშინა ჰხოცავენ ხმლითა და ხანჯლე­ბით, როცა ქვირითა არც-კი დაუყრიაო. ყოვლად მავნებელია ასეთი ქცევა ხალ­ხისაო. იმის გარდა, რომ თევზი წყდება წყალში, იმითია კიდევ ცუდი ეს ჩვეუ­ლება, რომ ქვირითის დაყრის დროს, ორაგული სრულიად არ არის გემრიელი და ჩალასავით ხორცი აქვსო. ამის გამო ამ გვარად დახოცილს თევზს არც ფასი აქვს, თითო უშველებელს ორაგულში ათს შაურზე მეტს არ იძლევიან მედუქნე­ები და ჩარჩებიო“.

სხვადასხვა მიზეზის, მათ შორის სტიქიური უბედურებების გამო, ზოგჯერ ქალაქს „შიშის ზარი დაეცემოდა“ ხმა „თევზის გამოუსვლელობაზე“ – „წრეულს უთევზოთა ვრჩებით, შენი მტერი იქნე­ბა, ჩვენი ყოფა იყოსო!“

თუმცა ზოგჯერ ისეც ხდებოდა, რომ სტიქიურ უბედურებას, უბედურებასთან ერთად, სარგებელიც მოჰქონდა. 1887 წელს, სალიანში, წყალდიდობის გამო, თურმე „ხან-და-ხან ერთს დღე და ღამე­ში 60 000 ცალს დიდს თევზს იჭერდ­­ნენ“, სალიანის თევზეულით კი შემდეგ უკვე თბილისის ვაჭრები და მაღაზიის პატრონები, საგაზეთო რეკლამების მეშ­­ვეობით იწონებდნენ თავს:

„ძლივს! საკუთრივ თევზეულის მა­ღაზიაში, თამამშოვის ქარვასლაში, გენერალი ტერ ასატუროვის სახლების პირ-და-პირ, ახლად მივიღეთ ჩვენგნით იჯარით აღებულის სალიანის ვათაგე­ბიდამ: შამაია, თართი, ზუთხი, ორაგუ­ლი, ჟიდკა, ხიზილა ნაირ-ნაირი, დოში მოხარშული და ხმელი, ზურგიელი და სხვა“. – 1881 წ.

„სალიანის თევზეულობის დუქანი, რომელიც იყო პუშკინის ქუჩაზედ, თა­მამშოვის ქარვასლის ქვეშ, გადავიდა იმავე ქარვასლის ჩრდილოეთის მხრის­­კენ, სკვერის პირდაპირ, ქიმში, სადაც კანტორა იყო ალელოვისა. ყოველ დღე დილის მატარებლით მოგვდის ახალ-ა­ხალი თართი, ორაგული და ხიზილალა პარკისა და ბოჩკისა. ყოველ დღე ვხარ­­შავთ დოშს“, – 1888 წ.

სალიანის გარდა, ბუნებრივია, თევზს საქართველოშიც იჭერდნენ, თუმცა, ტრადიციული მეთოდებისგან განსხვა­ვებით, ზოგჯერ უკანონო ხერხებსაც მი­მართავდნენ, მაგალითად, დინამიტით თევზაობას:

„ამ დინამიტებს აგდებენ დიდ მორე­ვებში, იქ აიფეთქებს საშინლად და რაც რამ არის ამ მორევში, სულ იხოცება. დინამიტები მოაქვსთ მედუქნეებს და დუქნებიდამ ჰყიდიან უბრალო მეთევზე ხალხზე. ამათ, რასაკვირველია, კარგად არ იციან მათი ხმარება და დიდ უბედუ­რებას მოახდენენ როდესმე“.

„მეთევზეები ნავ–ტიკზე, მდინარე მტკვარზე“ / დიმიტრი ერმაკოვის ფოტო / ეროვნული ფოტომატიანე

ეს კონკრეტული ამბავი იმერეთის რეგიონში დინამიტით თევზაობას უკავ­­შირდება, თუმცა ამგვარი შემთხვევები არც აღმოსავლეთ საქართველოსთვის იყო უცხო. როგორც გაზეთ „კავკაზს“ სწერდნენ 1898 წელს, გორსა და მცხე­თას შორის ვინმე ვასილი ხმიადოვი დი­ნამიტით ხოცავდა თევზს – „ხმიადოვი დინამიტს წყალში ააფეთქებს თურმე და ამ რიგად მრავალ თევზსა ჟლე­ტავს. ბევრ დახოცილ თევზს მდინარე ნაპირზედ გამორიყავს ხოლმე, მაგრამ უმეტესი ნაწილი წყალს მიაქვს და უსარ­­გებლოდ იკარგება. დახოცილ თევზს ხშირად ადგილობრივი მცხოვრებელნი მოჰკრებავენ ხოლმე, მაგრამ უმეტეს ნაწილად ხმიადოვი და ამის ამხანაგები ართმევენ თურმე“.

თევზაობის საინტერესო მეთოდე­ბი აქვს აღწერილი ინგლისელ მეწარმე ჰერბერტ კოქსონს, რომელმაც აღმო­სავლური ხალიჩების ძიებაში, XIX საუ­კუნის მიწურულს, კავკასიაშიც იმოგზაუ­რა. აი რას წერს კოქსონი:

„ზუთხის დასაჭერად მდინარის ან არხის გასწვრივ ძუას გაჭიმავენ, სადაც იარდის დაშორებით კაუჭებია დამაგ­­რებული, კაუჭის თავზე კი ნესვი ან გოგ­­რა ტივტივებს თევზის მისატყუებლად. სულწასული თევზი ხილს მიეტანება და წასულია მისი საქმე. იგი კაუჭაზე ჩა­მოცმული რჩება მანამ, სანამ მეთევზე მოვა და ძუას გაათრევს სანაპიროზე, იქ კი სარზე ჩამოცმული თევზი ელოდება თავის კლიენტს. ნაცრისფერი კალმახის დასაჭერად ჭილოფს იყენებენ, რომლის ერთი მხარე აწეულია ისე, რომ ჩრდი­ლი წარმოქმნას. ჩრდილის დანახვაზე თევზი ინსტიქტურად ზევით ხტება, რათა მას თავი აარიდოს, სინამდვილეში კი ბადეში ამოყოფს თავს. სხვა დანარჩენ შემთხვევებში მეთევზეები მარტივ ბა­დეს იყენებენ სათევზაოდ, რომლის შუ­აგული სარით არის ფსკერზე დამაგრე­ბული. გარკვეული დროის შემდეგ ბადეს იღებენ წყლიდან იმ იმედით, რომ იქ თევზები იქნება მოყოლილი. ეს ერთობ პრიმიტიული ხერხია და, უნდა ითქვას, მაინცდამაინც წარმატებული არაა“.⁴

აქვე, კიდევ ერთი ისტორია ძველი ქართული პრესიდან, რომელიც „ოჩხით თევზაობას“ უკავშირდება:

„შემოდგომობით, როცა წყალი გა­ცივდება ხოლმე, მტკვრის აყოლება სოფლებს გორის მაზრაში ჩვეულებადა აქვთ ოჩხების კეთება მტკვრის ნაპი­რას. ოჩხებს ეძახიან წყლის ნაპირაზე ამოთხრილ ორმოს, რომელშიაც ჩაყრი­ლია ქვა და ლოდი. ამ ქვასა და ლოდში, როცა აცივდება, წვრილი თევზი ბინასა სდებს და იქიდამ სულ აღარ გამოდის ზამთრის სიცივეში. ამ თევზს ოჩხის თევზს ეძახიან.

სოფელი არ არის მტკვრის ახლოვო, გვწერს კორესპონდენტი, რომელსაც ოცი და ორმოცი ოჩხი მაინც არა ჰქონ­­დეს გაკეთებული და მოსაჩხრეკი ამ ქრისტიშობის დამდეგაო. დილა ადრი­ან, როცა ჯერ ისევ ჰყინავს და მზეს არ მოუვლია ცაზედ, შეიკრიბებიან გლეხნი, დასთვრებიან არაყითა და შეუდგებიან ხოლმე ოჩხის ჩხრეკასა. ხშირად მოხდება ხოლმე, რომ ოჩხის ჩხრეკის დროს მთვრალ ოჩხის მჩხრეკელთ საშინელი ჩხუბი და აყალ-მაყალი მოსდით და ერ­­თმანერთს თავ-პირს ამტვრევენო.

არა იშვიათია ხოლმე ისიცა, რომ ერ­­თი სოფელი მეორე სოფელს მოუჩხრეკს ხოლმე ქურდულად ოჩხს და ახლა ამა­ზედ შედგება ხოლმე დავიდარაბა და აყალ-მაყალიო. საზოგადოდ-კი ოჩხები მცირე სარგებლობას არ აძლევს გლეხ- -კაცობას. ხან-და-ხან, როცა ამინდი ხელს მისცემს ხოლმე, ერთის ოჩხიდამ ორი და ხან სამი ფუთი წვრილი თევზი ამოდისო და ძალიან კარგს ფასადაც იყიდებაო“.

„მეთევზეები მტკვრის ნაპირზე ბადით თევზაობისას“ / დიმიტრი ერმაკოვის ფოტო / ეროვნული ფოტომატიანე

იოსებ გრიშაშვილის „ქალაქურ ლექ­­სიკონში“ ოჩხის მეორე განმარტებაც გვხვდება – „ოჩხი – დაწნული კალათა, რომელშიაც ქვებს ჩააწყობენ და წყალ­­ში ჩაუშვებენ ზამთრობით თევზების დასაჭერად“.

საერთოდაც, „ქალაქური ლექსიკო­ნი“ სავსეა თევზაობასთან დაკავში­რებული სიტყვებით თუ გამოთქმებით, თუნდაც მხოლოდ ეს ფრაზა რად ღირს – „ამბობენ, ბადე გადავაგდე მტკვარში, პეტრეს მორევთან და ზმ! ზმ! ოხრად გა­მოჰყვა თევზიო“.

ასევე: „მეჩანგლე“ – მეთევზე“; „ბადე“ – თევზის დასაჭერი დიდი ნაქ­­სოვი“; „ხოლიხი“ – წვრილი თევზის საჭერი ბადე“; „მოსმა“ – „ერთგვარი ბადეა თევზების დასაჭერად, გრძე­ლი. ერთი ჩადგება წყალში, დააბამს ამ მოსასმელს, შემდეგ ჯოხით უჩუჩხუ­ნებს თევზებს, თევზი ფრთხება, სარ­­გებლობენ ამით და იჭერენ თევზს“; „იონღარი“ – „ლარი. ზონარი. ამ იონღარს ხმარობენ ჩანგალზე თევზის საჭერადაც“; „კოკოზა“ – „ერთგვარი გოდორია ძაბრივით, თევზების დასა­ჭერად. მოწნული გიდელი, წოწოლა“; „კონი“ – „ზამთრობით თევზის საჭერი კოკოზები (გოდრები) დაწყობილი პი­რაღმა მდინარე წყალზე, საცა უფრო ჩქარია, რომ თევზი მოემწყვდიოს, შიგა­დაშიგ მის დასამაგრებლად ქვით სავსე გოდრებია წაწყობილი“; „ფაცერი“ – „თევზების დასაჭერი ბრტყელი კალათი, რომელსაც მეთევზეები აგდებენ მდორე წყალში და ზევიდან ფირჩხით ჰფარა­ვენ. თევზები ეკვრიან ფაცერს და არ შორდებიან“.

თევზი, თევზაობა და მეთევზეები, დიდი ხნის განმავლობაში, თბილის­­თან მჭიდროდ დაკავშირებული ცნებები იყო. ქალაქში, სადაც უთევზოდ გაძლება არ შეეძლოთ, დედა მდინარეს „ისე ვინ გაუშვებდა“?!

„თბილელი ყარაჩოღელი მტკვარში ნადირობს! თბილელის კარაბადინში შიში არ არსებობს. იგი თამამად გადა­ისვრის ხოლმე ტყვიებით შემძიმებულ ბადეს წყალში, ხოლო თუ ამას საჭირო­ება მოითხოვს, თითონაც ზედ გადაჰყ­­ვება და უვნებლად ჩაიყურყუმალავებს შიგ“⁵.

ბუნებრივია, ამ საქმეს გამორჩეული პროფესიონალებიც ჰყავდა, გამორჩეუ­ლი პერსონაჟები, ქალაქს თავისი კვალი რომ დაამჩნიეს.

მაგალითად, სახელგანთქმული ტფილისელი მოკრივე და არანაკლებ სახელგანთქმული მეთევზე – ლოპი­ანა (მიხუა), რომელსაც მეტსახელი „მუდმივად წყალში დგომის გამო დაერ­­ქვა“, „ქალაქური ლექსიკონის“ თანახ­­მად, „ლოპიანი“ – „ნამიანს“ ნიშნავს.

„ის რომ ჩაერეოდა კრივში, მო­პირდაპირეს ისე აწვებოდა, როგორც ძლიერი რამ მანქანა და ბევრჯელ ყო­ფილა, რომ ხევში ჩაურეკნია მოწინააღ­­მდეგე უბანი“, ასეთი ძალისა იყო კაცი, ორთაჭალელი მეჩანგლე ლოპიანა, რომელსაც თურმე ყოველდღე მიჰქონ­­და გრიგოლ ორბელიანთან „ცოცხალი“, თავადვე გამოშიგნავდა, შეამზადებ­­და „ორთაჭალურად“ და „დიდ კაცთან ერთად“, შეექცეოდა სადილს საზანდ­­რებით – „წელიწადი-თორმეტი თვე სულ ერთად იყვნენ“.

მეთევზის ქოხი მდინარე მტკვრის ნაპირას

მნიშვნელოვანია ისიც, რომ თბილი­სელ მეთევზე-მეჩანგლეებს, გაბედუ­ლებითა და ცურვის კარგად ცოდნით, არაერთი ადამიანი გადაურჩენიათ სიკვდილს, მაგალითად, „1892 წელს, 6 იანვარს, წყალკურთხევა დღეს, როცა სომხების იორდანეს ხიდი ჩატყდა და მდინარე მტკვარში 300-ზე მეტი კაცი ჩაცვივდა, ამ დროს თბილელი მეთევზე ყარაჩოღელები ვაჟკაცურად გადაეშ­­ველნენ დასაღუპად განწირულთ და მრავალი მათგანი გადაარჩინეს სიკვ­­დილს. აგრეთვე, ამ შემთხვევაზე უფრო ადრე, 1861 წელს, როცა თბილისში დიდი წყალდიდობა იყო, მეჩანგლე ლოპიანა დადიოდა თავის ჰამსონებით და ნავ­­ტიკების საშუალებით იხსნიდა ხოლმე თბილისის მოქალაქეთა სარჩო-საბა­დებელს“⁶.

მაგრამ ხანდახან მათაც ადგებო­დათ „რეპუტაციული ზიანი“… 1886 წლის „ივერიის“ ერთ-ერთი ნომერი ლოქოს­­თან „ორთაბრძოლაში“ თბილისელი მეთევზეების დამარცხების ამბავს იუწყებოდა – „ამ კვირის დასაწყისში კუკიის ხიდის ქვეშ როგორღაც ლოქო გამოერიყნა. ბევრსა ცდილან, მაგრამ მაინც ვერ დაეჭირათ. ლოქო, როგორც ეტყობოდა, ძალიან დიდი იყო, რადგან ექვსი-შვიდი კაცი ეწეოდა ბოლოდგან და მაინც ვერ დასძალესო“.

ამას გარდა, ზოგჯერ ისეც ხდებოდა, რომ თევზის ნაცვლად, თბილისელი მე­თევზეები უფრო დიდ და არასასურველ ნადავლს იჭერდნენ. ერთი ასეთი შემ­­თხვევა 1897 წელს მომხდარა, როდესაც ტუსაღი, რომელიც სასამართლოდან ციხეში მიჰყავდათ, დარაჯებს დასხლ­­ტომია და „მნაცაკანოვის ხიდიდგან“ მტკვარში გადამხტარა. „წყლიდგან“ ტუსაღი მეთევზეებს ამოუყვანიათ და პოლიციისთვის გადაუციათ…

ამ ამბებიდან წლების შემდეგ, რო­დესაც „ტფილისმა იცვალა ფერი, იც­­ვალა სახე, იცვალა არსება“, „ბეტონის ჯებირებში მოქცეული მტკვარი კი თავის თავს აღარ ჰგავდა“, ბევრი რამ შეიცვალა – ქალაქმა უთევზოდ გაძლება ისწავლა, მტკვარში დაჭერილი თევზი კი, გასაგები მიზეზების გამო, ცხვირის ასაბზუებელ საგნად იქცა…

 

გამოყენებული ლიტერატურა:

1 – „სრული სამზარეულო“, შედგენილი კნეინა ბარბარე ჯორჯაძის მიერ, გამოცემა „სორაპანისა“, 1914 წ.

2 – თბილისი ფრანგი და ფრანკოფონი მოგზაურების თხზულებებში (XIX საუკუნე – XX საუკუნის დასაწყისი), „აღმოსავლეთსა და დასავლეთს შორის“, ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტი, 2018 წ.

3 – კარაპეტ გრიგორიანცი, „ძველი თბილისის იშვიათი ამბები“, გიორგი ლეონიძის სახელობის ქართული ლიტერატურის სახელმწიფო მუზეუმი, 2011წ.

4 – „აღმოსავლური ხალიჩების ძიებაში“, ჰერბერტ კოქსონის მოგზაურობა XIX საუკუნის კავკასიაში, ეთნიკურობისა და მულტიკულტურალიზმის შესწავლის ცენტრი, 2019 წ.

5 და 6 – იოსებ გრიშაშვილი, „საიათნოვა“, გამომცემლობა „საბჭოთა საქართველო“, 1963 წ.